Không phải "nước Mỹ thất bại" mà là "mô hình tổng thống" đã lỗi thời ! (Việt Hoàng-Thông Luận)

tháng 2 08, 2017 , , , , , , , ,
 Nếu chúng ta đồng ý với nhau rằng làm chính trị cũng cần đòi hỏi chuyên môn và kiến thức thì việc để người dân chọn lựa tổng thống là quá nguy hiểm. Người dân không thể nào có đủ hiểu biết (do hạn chế bởi thời gian, khoảng cách và công việc) để nhận ra những người có đủ tiêu chuẩn, trình độ dẫn dắt và lãnh đạo đất nước. Chính vì thế mà nhiều người dân tham gia các cuộc "bầu cử sơ bộ" trong đảng ở các nước theo chế độ tổng thống thường hời hợt, cảm tính với những tiêu chuẩn thấp và cực đoan. Các cuộc bầu cử tổng thống thời hậu cộng sản tại các nước Liên Xô cũ còn tệ hại đến mức các chính trị gia mua phiếu của cử tri bằng vài cân đường hay vài chai dầu ăn. 
Xin được nói ngay rằng câu "nước Mỹ thất bại" là của ông Francis Fukuyama, một nhà kinh tế, chính trị học nổi tiếng của Mỹ qua bài viết "Mỹ : Một đất nước thất bại" (1). 
Nước Mỹ là một đất nước dân chủ và vĩ đại bậc nhất trên thế giới. Ông Obama đắc cử tổng thống năm 2008 với khẩu hiệu "Chúng ta cần thay đổi" và năm 2016 ông Trump trở thành tổng thống Mỹ với khẩu hiệu "Làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại".
Tôi không yêu, không ghét ông Trump vì tôi không phải là công dân Mỹ và vì tôi tin rằng người dân Mỹ có thể sửa chữa mọi sai lầm, nếu có.
Những chính sách mà ông Trump thực thi sau khi bước chân vào nhà Trắng đã gây ra một cơn "địa chấn chính trị" trong xã hội Mỹ và cả thế giới. Nhưng dù kết quả sau cùng ra sao thì nước Mỹ vẫn là mẫu mực của dân chủ và vẫn tiếp tục dẫn dắt thế giới.
Tôi có viết một bài về ông Trump, trong đó tôi đã thử phác thảo "chân dung" của ông qua bài diễn văn nhậm chức với những nhận định và đánh giá chủ quan của mình. Đó là một cách "nhìn văn đoán người" chứ không mang cảm tính yêu-ghét (2). Dư luận Việt Nam nổi sóng và tranh cãi khá dữ dội về ông Trump, sự bất an của người dân Mỹ và cả thế giới trong đó có Việt Nam là có thật. Rồi ông Trump sẽ nhận ra rằng lãnh đạo một quốc gia khổng lồ và phức tạp như nước Mỹ khác với điều hành một tập đoàn kinh tế. Tổng thống Mỹ có nhiều quyền hành nhưng vẫn dưới quyền Quốc hội Mỹ và Mỹ có cơ chế tam quyền phân lập để kiểm soát tổng thống. Sắc lệnh của một thẩm phán chống lại lệnh cấm của tổng thống không cho công dân 7 nước Hồi giáo nhập cư vào Mỹ là một ví dụ.
Qua hiện tượng Trump chúng tôi muốn phân tích thêm về "mô hình tổng thống" vì muốn hay không thì Việt Nam cũng phải thay đổi và khi đó Việt Nam phải lựa chọn giữa ba mô hình "tổng thống", "bán tổng thống" và "nghị viện".
Có hai hậu quả nổi bật trong chế độ tổng thống đó là :
1. Mô hình tổng thống làm suy yếu và thậm chí làm tan rã các chính đảng.
Ông Trump không phải là một chính trị gia chuyên nghiệp, ông chỉ tham gia vào đảng Cộng hòa trước khi có ý định ra tranh cử tổng thống. Nhiều chính trị gia trong đảng Cộng hòa không thích ông Trump nhưng không làm gì được. Một đảng Cộng hòa lâu đời với nhiều chính trị gia dày dạn kinh nghiệm và thành tích đã bị "tân binh" Trump chế ngự và thao túng. Ông Trump đã làm tê liệt đảng Cộng hòa bằng cách đẩy "tính hữu" của đảng đến tận cùng, điều mà các chính trị gia Cộng hòa khác không dám làm.
Chúng ta nên nhớ rằng "các chính đảng vừa là lò đào tạo ra nhân tài chính trị vừa là môi trường sản xuất và sàng lọc các ý kiến trên những vấn đề lớn đặt ra cho đất nước". Chính vì không được đào tạo trong môi trường của tổ chức nên ông Trump đã có những phát ngôn gây sốc cho cả thế giới. Không ai biết được ông ta đang nghĩ gì và sẽ làm gì. Điều này có người cho là hay nhưng đừng quên rằng Mỹ là quốc gia đang lãnh đạo thế giới. Trật tự thế giới sẽ đảo lộn bởi những lời nói và hành động bất nhất, vội vã và áp đặt của Trump. Hàng trăm ngàn người chết và hàng triệu người Trung Đông phải rời bỏ quê hương ly tán vì chính sách "không can thiệp" của Obama vào khu vực này.
Tất nhiên là người Mỹ cũng lường trước sự việc nên đã dành cho Quốc hội vai trò lớn hơn nhằm ngăn ngừa sự lạm quyền của tổng thống. Nhưng qui trình của việc phế truất hay luận tội một tổng thống rất phức tạp và tốn nhiều thời gian. Cho đến lúc đấy thì nhiều hậu quả đã xảy ra.
2. Mô hình tổng thống dẫn đến việc bầu bán vô trách nhiệm.
Chắc chắn chỉ có các chế độ tổng thống mới sinh ra một chuyện vô cùng kỳ quái là trước khi có bầu cử chính thức tổng thống đã diễn ra các cuộc "Bầu cử sơ bộ" do người dân bỏ phiếu, trong các chính đảng để chọn ra một ứng cử viên ra tranh cử với các đảng phái khác. Ông Trump và bà Hillary Clinton phải trải qua các cuộc bầu cử sơ bộ ở các bang như là thi hoa hậu trước khi vào vòng bầu cử chung kết giữa hai đảng để trở thành tổng thống. Cuộc bầu cử tổng thống Pháp cũng đang diễn ra như vậy. Ứng cử viên tổng thống thuộc cánh hữu Fillon đang bị cáo buộc về tiền bạc liên quan đến vợ con và đang gặp khó khăn, tỷ lệ ủng hộ sa sút nghiêm trọng dù trước đó ông đang là ứng cử viên sáng giá nhất cho chiếc ghế tổng thống Pháp. Một nhân vật bất ngờ nhảy ra ứng cử nhưng lại có cơ hội trở thành tổng thống Pháp là cựu bộ trưởng Kinh tế Emmanuel Macron, 39 tuổi.
Vì sao chúng tôi cho rằng việc "bầu cử sơ bộ" của các đảng phái trong chế độ tổng thống là kỳ quái ? Lý do thực ra rất giản dị, các chính trị gia và các đảng phái đã "chuyển giao" việc lựa chọn người lãnh đạo của mình cho người dân. Tức là các chính trị gia đã từ nhiệm vai trò và bổn phận của mình là đại diện cho người dân. Các chính trị gia lý luận rằng đường nào thì người dân cũng là người cuối cùng lựa chọn tổng thống thông qua lá phiếu của mình vậy hãy để họ chọn trước cũng là hợp lý.
Câu hỏi đặt ra ở đây là, vậy các chính trị gia sẽ làm gì ? Vai trò của họ có cần thiết nữa không ? Sứ mệnh của các chính đảng đã đến hồi kết thúc ?
Một vấn đề thú vị và có tính triết học được đặt ra : lá phiếu của một người dân bình thường với một chính trị gia có giống nhau hay không ? Nếu theo phổ thông đầu phiếu thì giống nhau nhưng chắc chắn chất lượng sẽ khác nhau và đây là ranh giới mong manh giữa "dân chủ" và "trí tuệ". Tương tự như "công lý" và "bao dung", nếu một kẻ có tội và muốn công lý được thực thi thì phải trừng phạt kẻ có tội nhưng trừng phạt bao nhiêu là đủ để đảm bảo cho sự bao dung? Hay sự "công bằng" và "giàu có", nếu chúng ta lên án chủ nghĩa tư bản dã man vì sự bất bình đẳng giữa các giai cấp thì chủ nghĩa cộng sản đã sụp đổ vì sự "cào bằng" thành quả của người lao động…
Nếu chúng ta đồng ý với nhau rằng làm chính trị cũng cần đòi hỏi chuyên môn và kiến thức thì việc để người dân chọn lựa tổng thống là quá nguy hiểm. Người dân không thể nào có đủ hiểu biết (do hạn chế bởi thời gian, khoảng cách và công việc) để nhận ra những người có đủ tiêu chuẩn, trình độ dẫn dắt và lãnh đạo đất nước. Chính vì thế mà nhiều người dân tham gia các cuộc "bầu cử sơ bộ" trong đảng ở các nước theo chế độ tổng thống thường hời hợt, cảm tính với những tiêu chuẩn thấp và cực đoan. Các cuộc bầu cử tổng thống thời hậu cộng sản tại các nước Liên Xô cũ còn tệ hại đến mức các chính trị gia mua phiếu của cử tri bằng vài cân đường hay vài chai dầu ăn.
Nếu để nội bộ các chính trị gia đảng Cộng hòa chọn ra ứng cử viên tổng thống thì chắc chắn ông Trump khó lòng được lựa chọn.
Mặt khác, bất cứ trong một xã hội nào và vào bất cứ thời điểm nào của lịch sử thì tầng lớp trí thức (đặc biệt là trí thức chính trị) cũng phải đi trước để dẫn đường cho quần chúng thay vì chạy theo quần chúng.
Chỉ có các chính trị gia mới hiểu được sự phức tạp của chính trị và khả năng lãnh đạo đất nước của một người nào đó, vì vậy, để các nghị sĩ quốc hội chọn ra một thủ tướng lãnh đạo quốc gia theo mô hình "nghị viện" là thích hợp nhất và đặc biệt với một đất nước chia rẽ và mất đoàn kết như Việt Nam hiện nay. Đa số các nước phát triển và văn minh nhất hiện nay trên thế giới đều theo mô hình "nghị viện" như Đức, Anh, Nhật, Úc, Ý, Canada, Singapore, các nước Bắc Âu…
Sự nguy hiểm, phức tạp và bấp bênh của mô hình tổng thống, chúng tôi đã trình bày rõ trong dự Án chính trị "Khai Sáng Kỷ Nguyên Thứ Hai", chương 6 : Thể chế và Hiến pháp cho Cộng hòa Việt Nam (3).
Mời độc giả cùng tham khảo (trích):
"Chế độ đại nghị : thể chế dân chủ và ổn vững nhất
Quyết tâm của chúng ta là thực hiện dân chủ một cách hiệu quả nhất và ngăn chặn sự trở lại của bất cứ một hình thức độc tài nào. Chúng ta lựa chọn thể chế chính trị trên căn bản của quyết tâm đó.  Việc đầu tiên phải làm là chọn lựa giữa một trong ba công thức: chế độ tổng thống, chế độ bán tổng thống và chế độ đại nghị.
Trước hết, chúng ta dứt khoát loại bỏ chế độ tổng thống, nghĩa là chế độ trong đó một người được dân chúng trực tiếp bầu cử theo phổ thông đầu phiếu và nắm trọn quyền hành pháp. Chế độ này có nhiều tật nguyền không thể chấp nhận được. Ta có thể kể hai tật nguyền thông thường nhất.
Tật nguyền đầu tiên ở ngay trong thể thức bầu cho một người thay vì cho một chính đảng. Lối bầu này khiến các chính đảng không lớn mạnh được vì điều kiện chính để nắm chính quyền là một nhân vật có sức thu hút cử tri, như thế điều kiện cốt lõi là có một ủy ban vận động tranh cử tốt chứ không phải một bộ máy đảng. Ông hay bà ta có thể được bầu vì những lý do hời hợt như trẻ đẹp, đi đứng duyên dáng, nói năng hùng hồn, v.v. hơn là vì uy tín của đảng mình và khả năng chính trị của mình. Ứng cử viên này một khi đã đắc cử sẽ chế ngự đảng chứ không lệ thuộc đảng. Kinh nghiệm cho thấy là trong mọi chế độ tổng thống, kể cả Hoa Kỳ, không có những chính đảng mạnh như trong các chế độ đại nghị và đây là một thiệt hại lớn vì các chính đảng vừa là lò đào tạo ra nhân tài chính trị vừa là môi trường sản xuất và sàng lọc các ý kiến trên những vấn đề lớn đặt ra cho đất nước.
Tật nguyền thứ hai là nó dành quá nhiều quyền cho một người trong một thời gian được quy định trước. Trong hoàn cảnh của một nước chưa có truyền thống dân chủ, nó rất dễ dẫn tới lạm quyền và độc tài với hậu quả là đàn áp, bạo loạn, thậm chí nội chiến. Hơn nữa nếu tổng thống vì bất cứ lý do nào bị mất uy tín giữa nhiệm kỳ thì sinh hoạt quốc gia sẽ bế tắc nguy hiểm trong suốt thời gian còn lại vì tổng thống không thể bị thay thế.
Trên mặt thuần túy lý thuyết chế độ tổng thống có ưu điểm là đảm bảo một chính quyền mạnh có khả năng quyết định mau chóng những chọn lựa chiến lược cần thiết, nhưng thực tế hiện nay là nguy cơ chiến tranh không còn nữa, ngay cả chiến tranh lạnh cũng đã chấm dứt, nhu cầu có một chính quyền mạnh để lấy những quyết định quan trọng một cách nhanh chóng không còn đặt ra nữa. Vả lại điều gì một tổng thống có thể làm, một thủ tướng được đa số trong quốc hội yểm trợ cũng có thể làm. Sự thật lịch sử là cho tới nay, trừ trường hợp của Hoa Kỳ, tất cả mọi chế độ tổng thống trên thế giới đều đã thất bại, hoặc dẫn tới một chế độ độc tài cá nhân, như trường hợp của hầu hết các quốc gia theo chế độ này, hoặc dẫn tới một xung đột bế tắc giữa hành pháp và lập pháp.
Chính sự thất bại của các chế độ tổng thống đã đưa đến sự xuất hiện của các chế độ "bán tổng thống", nghĩa là vừa có một tổng thống vừa có một thủ tướng. Tổng thống vừa là nguyên thủ quốc gia vừa chia sẻ một phần quyền hành pháp, nhiều hay ít theo quy định của hiến pháp, với một thủ tướng chịu trách nhiệm trước quốc hội trong đa số các trường hợp. Tổng thống do phổ thông đầu phiếu trực tiếp bầu ra nên uy thế rất lớn, ngang hàng với một tổng thống trong chế độ tổng thống thuần túy ngay cả khi quyền hiến định có thể khác. Uy thế này là một bảo đảm cho ổn vững chính trị, tương tự như một chế độ tổng thống, bù lại cái giá phải trả là, một mặt, một số bất lợi của chế độ tổng thống và, mặt khác, những mâu thuẫn về thẩm quyền không tránh khỏi trong nội bộ hành pháp giữa tổng thống và thủ tướng. 
Các chế độ bán tổng thống có tác dụng giảm bớt những bất lợi của chế độ tổng thống bằng cách dung hòa nó với chế độ đại nghị. Đã có một số chế độ bán tổng thống thành công. Tuy nhiên, chế độ bán tổng thống là một chế độ rất phức tạp, bản chất và nội dung chế độ có thể thay đổi tùy theo những yếu tố tình cờ: tổng thống và thủ tướng cùng đảng hay khác đảng, nhiệm kỳ của tổng thống và của quốc hội ngắn dài bằng nhau hay khác nhau, tổng thống hay quốc hội mới được bầu gần đây, v.v.
Trong một chế độ đại nghị, quyền hành pháp ở trong tay một thủ tướng do quốc hội bầu ra và chịu trách nhiệm trước quốc hội. Như thế khi bầu ra một quốc hội, một cách gián tiếp, người dân cũng chọn lựa một thủ tướng. Ưu điểm của chế độ đại nghị là người dân bầu trước hết cho một dự án chính trị của một đảng thay vì cho một người và sau đó chọn lựa một dân biểu trong số những ứng cử viên sinh hoạt gần gũi với họ mà họ có điều kiện để đánh giá; qua dân biểu của họ, họ cũng có khả năng theo dõi và kiểm soát một cách thường trực sinh hoạt của chính phủ.
Thể chế đại nghị là thể chế dân chủ nhất và cũng là thể chế đúng đắn nhất, với điều kiện là không dẫn tới tình trạng lạm phát chính đảng và một quốc hội tê liệt vì bị phân hóa giữa nhiều khuynh hướng đối nghịch. Điều kiện này, như kinh nghiệm đã chứng minh, có thể thỏa mãn được bằng cách bầu tất cả hoặc phần lớn các dân biểu quốc hội theo phương thức bầu cử đơn danh và một vòng.
Chúng ta chọn lựa chế độ đại nghị vì sự giản dị và tính dân chủ cao của nó".
(hết trích)
Việt Hoàng (08/02/2017)
Ghi chú :

(3) http://www.thongluan-rdp.org/thdcdn/item/602-khai-sang-k-nguyen-th-hai