Ý tưởng về quản lý và giải quyết nước

Những thử thách lớn và suy tư của tác giả Phạm Phú Khải trước vấn đề sông Mekong.

Các bài viết va qua v nước, v sông Mekong, đã trình bày những th thách ln sau đây :
1) Tình trng Đng bng Sông Cu Long đang b nhim mn có nguy cơ không th cu vãn mà ch yếu là do các đp, và gi nước, thượng ngun ;
2) Nn st đt do khai thác nước ngm dung tích cc ln đã làm nhng đa đim thp có nguy cơ chìm dưới nước vào cui thế k này ;
3) Nước mn hin nay có th đi sâu vào sông đến 40km nhng khi hn hán cùng vi sự thay đi khí hu và hâm nóng đa cu s là thường trc, làm trm trng thêm vn đ ;
4) Thêm vi ch trương ca Trung Quc mun vũ khí hóa nước và chính sách ngoi giao vi các quc gia h ngun Mekong bng việc xây dng nhiu đp nước cc ln và ym tr các quc gia khác cùng làm, sau đó lại ngăn chn phù sa chy xung h ngun, và thi hành bin pháp gi nước thượng ngun vào mùa h và x nước vào mùa mưa [1].
mrc1
Tr lý Ngoi trưởng Hoa Kỳ David Stilwell và các đi tác Vit Nam, Campuchia, Thái Lan tham gia tho lun trc tuyến v Sáng kiến H vùng Mekong. Photo Twitter EAP Bureau.
Tt c các th thách này không đc lp vi nhau. Nó ph thuc và tương tác nhau, làm cho th thách, đi vi Vit Nam, vn đã khó khăn, nay càng thêm khó khăn hơn.
Lãnh đo quc gia l ra phi biết và làm nhng gì tt nht cho quc gia mình. Đó là điu mong đi ti thiu và căn bn t mi người dân đi vi chính quyn ca mình. Vai trò ca h là gì, ngoài điu này ? Lãnh đo quc gia phi biết cân nhc và quyết đoán đ chn ly nhng gii pháp khó khăn, thay vì d dàng, hầu để có th mang li kết qu lâu dài vng bền, hơn là chp vá ngn hn.
Nhưng thc tế thường thì phũ phàng. Nhng gì tt nht cho quc gia không nht thiết tt nht cho gii cm quyn. nhiu nơi, không riêng gì Vit Nam. Cách qun lý và gii quyết sông Mekong trên 25 năm qua ca y hi Sông Mekong (MRC) cho thy s vô hiu qu và bt lc ca nó. Nhưng nó xy ra được bi vì tt c các th chế chính tr ti đây đu đc tài hoc không dân ch.
Theo bn đánh giá mi nht ctổ chức Freedom House, v quyn chính tr và t do dân s, thì trong 6 nước liên quan đến sông Mekong, ngoi tr Thái có ch s 32/100, mt phn t do, thì 5 nước còn li đu không t do. Trung Quc, t nht, ch được 10 trên 100 đim ; Lào ch có 14/100 ; Vit Nam 20/100 ; Campuchia 25/100 ; Miến Đin 30/100 [2]. Ba nước được toàn đim 100/100 đu t Bc Âu, bao gm Phn Lan, Na Uy và Thu Đin.
Vy thì người Vit trong và ngoài nước có th mong đi gì t chính quyn Vit Nam, và mi chúng ta có th làm được gì trước him ha to ln nh hưởng lên đi sng ca mt phn năm dân s hin nay cũng như mt h sinh thái vô cùng quan trng cho bao thế h ti ?
Hơn bn mươi lăm năm qua cũng đ đ người dân Vit Nam, nếu tìm hiu thông tin đa chiu, thì rõ ràng thy rng bt c s mong đi nào t phía chính quyn rt cuc cũng ch là s tht vng não n. Người dân ch là th yếu trong các mc tiêu ưu tiên ca h. Ba mc tiêu hàng đu ca gii cm quyn Vit Nam by lâu này, đi t dưới lên trên, là phát trin kinh tế, n đnh xã hi, và duy trì quyn lc. Nếu nhìn k hành đng ca chế đ, thì an ninh quc gia chưa hn đã nm trên ba ưu tiên này. Duy trì quyn lc bng mi giá, k c vic hy sinh phát trin kinh tế, đ n đnh chính tr ; k c vic mang tiếng nhu nhược vi Trung Quc, hèn vi gic ác vi dân ; k c vic mua quan bán chc và thông đng vi ngoi bang. B ngoi giao Vit Nam cũng ch có tiếng nói gii hn nào đó trong chính quyn hay quc hi, và ch phc v các mc tiêu hàng đu ca đng, chứ không phi li ích ca đa s người dân.
Chúng ta còn mong đi vào các t chc như MRC chăng ? Như đã trình bày trong các bài qua, nó s chẳng mang li kết qu tích cc nào. Lancang-Mekong Cooperation (LMC) framework thì ch mun vô hiu hóa hay đy MRC sang bên l. Sáng kiến H lưu Mekong (LMI) có thêm Miến Đin, và nht là Hoa K, tham gia tích cc vi bn nước thành viên ca MRC [3]. Hoa K đang n lc ng h năm quc gia này có nhng chính sách thích hp hiu qu đ cùng qun lý sông Mekong h ngun. Ngoi trưởng Mike Pompeo và các viên chc hàng đu ca Hoa K v ngoi giao đã mnh m lên tiếng phê bình các chính sách ca Trung Quc đi vi Bin Đông và sông Mekong [4]. Vào đu tháng By va qua, Hoa K đã công b smở rộng sự tham gia vào chiến lược chung ca các quc gia h ngun hu nâng tm mc tiêu ca LMI, tăng cường sc mnh chung ca nhóm. Có Hoa K đàng sau thì Trung Quc không d gì bt nt được. Đây là cơ hi tt cho Vit Nam và bn quc gia còn li. Nhưng h có mun và có th cam kết cùng nhau gii quyết các vn đ tn đng quá lâu ca sông Mekong, nht là s nh hưởng qu á ln và tai hi ca Trung Quc by lâu nay, thì thi gian mi tr li được.
Điu đáng nói là s mong đi t mi t chc hay chính quyn, k c các chính quyn dân ch, là điu không nên. Mong đi không có gì sai, nhưng nó th đng và thường vô hiu, nht là khi đi tác ù lì và vô trách nhim. Mun thay đi, người dân phi liên tc ch đng đ bo v quyn hn và li ích ca mình. Trong th chế dân ch, các t chc xã hi dân s cũng như các cá nhân trong toàn xã hi luôn tìm cách vn đng chính gii và chính quyn v mi vn đ liên quan đến đi sng ca h. Giáo dc, môi trường, kinh tế, thương mi cho đến th thao, văn hóa, ngh thut, du lch v.v… Mi cp chính quyn, t đa phương, tiu bang đến liên bang, đu có s tham gia tích cc ca người dân, qua các din đàn khác nhau, đ bày t tiếng nói. Nht là qua các phương tin truyn thông t do. Mi dân biu hay thượng ngh sĩ đu phi th hin s quan tâm ca người h đi din, và nêu lên nhng quan tâm chính đáng này trong c ác din đàn quc hi khác nhau. Tóm li, người dân nhng nước dân ch luôn ch đng tranh đu cho quyn li ca mình ch không ch ai c, và h có kh năng t gii quyết vn đ, và rt sáng to.
Trong bn mươi lăm năm qua, ch có mt đng ti Vit Nam được cho phép hot đng, trong đó tư pháp hành pháp lp pháp đu thuc về đng. Truyn thông hay các t chc xã hi dân s l ra đc lp, như thanh niên, sinh viên, công đoàn v.v… nhưng đu do đng nm toàn phn hoc bán phn. Qua thi gian, mi suy nghĩ đc lp hay tư duy phn bin khó mà hin hu hay phát trin. Nếu đ người dân Vit Nam có t do chn la, đi đa s chc s không chn chế đ này. Nhưng vi tình trng hin nay, tt c đu bt lc vì mi cá nhân trong đó cm thy nh nhoi trước nhng vn đ vô cùng to tát. Kết qu thì ch có mt thiu s rt nh dn thân hot đng mong to s thay đi. Phn ln hoc không tham gia, hay ch biết chi bi hoc than trách. Chi không thay đi được gì, ngoi tr làm cho người nói, và nhng người đng điu nghe, bt cơn gin. Than th hay than trách ri tr thành thói quen, nhưng li tiêu cc và nguy him. Than xong ri quên. Tưởng vn đ được gi i quyết nhưng không phi. Khi nh hay gp li tình hung tương t thì than tiếp. Chi và than, ti mt lúc nào đó, dn nén và bùng n tr thành bo lc. Điu này cũng chng gii quyết được gì.
Trong các k năng cn thiết nht đ gii quyết các vn đ sông Mekong nói riêng, bao nhiêu vn nn khác ti Vit Nam hôm nay nói chung (nht là nn giáo dc nh hưởng đến bao thế h hôm nay và mai sau mà tương lai ca h cho đến tương lai ca đt nước ph thuc vào đó), thì tôi cho rng ba k năng quan trng nht sau đây có th giúp được cho đt nước trên đường dài. Đó là suy nghĩ phê phán/trit đ (critical thinking), qun lý quan h (relationship management) và gii quyết vn đ (problem solving).
Suy nghĩ phê phán là đ phân bit tht hay gi, trong thi đi thông tin tràn ngp và đy tin gi. Nó giúp mi người nhìn ra được cái gc thay vì ch cái ngn ca vn đ. Gii quyết vn đ là k năng phi có ca người lãnh đo và mi công chc ca quc gia. Đây là k năng cao nht và cn thiết nht cho các vn đ ca đt nước [5]. Nhưng tt c hai k năng quan trng này s không gii quyết được gì hết nếu con người không th làm vic vi nhau ; nếu không biết qun lý quan h.
Các t chc và cá nhân Vit Nam trong và ngoài nước đu gp phi vn đ này, nên rt cuc sut 45 năm qua, thay vì phát trin thì li đ v, phn ln ch vì vn đ con người. Không hiu tâm lý, không biết qun lý quan h, không biết kim chế hay qun lý cm xúc ca mình và người khác, nên bt đng tr thành bt hòa, chuyn nh thành chuyn ln v.v
Không th ch đng thay đi được gì khi chưa th ngi li làm vic vi nhau. Cái "Tôi" ai cũng ln thì cái "Chung" đ đâu ?
Đi vi vn đ sông Mekong, 20 triu người đang b nh hưởng nng n, có nguy cơ tàn phá h sinh thái ca h hoàn toàn trong các thp niên ti.
Đây là mt th thách vô cùng to ln cho toàn đt nước Vit Nam. Nhưng cũng là cơ hi đ nhiu cá nhân và t chc chng minh tài lãnh đo và vin kiến cho các vn đ tm quc gia. Đây là cơ hi đ các t chc đu tranh chng minh h có kh năng thay thế đng cm quyn hin nay, không phi bng hn thù hay tranh dành quyn lc, mà vì tương lai và vn mnh ca quc gia. Đây là cơ hi đ giúp cho mt phn năm dân s Vit Nam nuôi hy vng rng tương lai h cũng có người quan tâm, và vn có nhng người tài đc có gii pháp tht s cho h, ch không hoàn toàn bế tc hết hy vng.
Phạm Phú Khải
Nguồn : VOA, 27/07/2020
Tài liu tham kho :
1. Phm Phú Khi, "Trung Quốc xiết cổ bằng nước", VOA tiếng Việt, 14 July 2020 ; Phm Phú Khi, "Nhìn từ Úc : Những vấn đề an ninh quốc gia", VOA tiếng Việt, 17 July 2020 ; Phm Phú Khi, "Nước bẩn lấy gì rửa ?", VOA tiếng Việt, 20 July 2020 ; Phm Phú Khi, "Nước, nắng và quyền lực", VOA tiếng Việt, 27 July 2020.
2. "Countries and Territories", Freedom House ; accessed on 25 July 2020. Trang Freedom House cho biết "Freedom House rates peoples access to political rights and civil liberties in 210 countries and territories through its annual Freedom in the World report. Individual freedoms—ranging from the right to vote to freedom of expression and equality before the law—can be affected by state or nonstate actors".
3. "Lower Mekong Initiative FAQ's", US Department of State ; accessed on 25 July 2020.
5. Trong bài nói chuyn ca Th tướng Úc Scott Morrison vi các lãnh đo công chc hàng đu ca Úc năm ngoái, và 150 ngàn viên chc chính ph Úc, ông nhn mnh rng trong thi đi mà mi vn đ đu phc tp, gii quyết vn đ là k năng phi được đ cao đ làm tiêu chun ca người lãnh đo. Xin đc bài Rod Glover and Beth Noveck, "To restore trust in government, we need to reinvent how the public service works", The Conversation, 13 August 2019 ; Michell Gratton, "Grattan on Friday : Morrison can learn a lot from the public servants, but will he listen ?", The Conversation, 8 August 2019.