Vãn hồi văn hóa, đạo đức xã hội và thực hành dân chủ (Mai Nam Thắng)
Chỉ có dân chủ mới tạo điều kiện xác lập được trên thực tế tinh thần
thượng tôn pháp luật; mới có thể phát huy tính chủ động sáng tạo, tính
hướng thiện, tính cộng đồng của người dân; mới hình thành nên một nền
kinh tế thị trường đúng nghĩa, buộc mọi người phải làm ăn tử tế, cạnh
tranh lành mạnh, bình đẳng. Đặc biệt, chỉ có dân chủ mới lựa chọn được
những người thật sự có tài, có đức vào bộ máy quản trị xã hội, loại bỏ
những kẻ bất tài, thất đức, chạy chức, chạy quyền. Và chỉ có dân chủ mới
có thể đặt quyền lực dưới sự giám sát hiệu quả, nghiêm khắc, khiến
không ai có điều kiện tham nhũng mà không bị phát giác và nghiêm trị
đích đáng...(Phan Hồng Giang)
LTS báo Văn Nghệ: Vừa qua, tuần báo Văn Nghệ
đã đăng tải loạt bài của các nhà văn, nhà trí thức và hoạt động xã hội
uy tín, trao đổi về những vấn đề cấp thiết, nổi cộm, xung quanh việc
thực hiện Nghị quyết 33-NQ/TW về “Xây dựng và phát triển văn hóa, con
người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”. Cùng với
những bài viết đã đăng, Ban biên tập cũng nhận được nhiều ý kiến phản
hồi trực tiếp hoặc qua thư, điện thoại… của đông đảo bạn đọc gần xa
trong cả nước, về vấn đề báo nêu và nội dung các bài viết.
Sau đây chúng tôi xin giới thiệu nội dung cuộc trao đổi của Văn Nghệ
với nhà văn, dịch giả, Tiến sĩ khoa học Phan Hồng Giang, nguyên Viện
trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam, Bộ VH-TT và DL, về vấn
đề nêu trên.
***
Nhà văn, dịch giả, Tiến sĩ khoa học (TSKH) PHAN HỒNG GIANG thẳng thắn nhìn nhận:
– Không phải bây giờ ở ta mới có hiện tượng suy thoái về văn hóa, đạo
đức xã hội, mà thực ra đã có dấu hiệu suy thoái từ rất lâu. Tuy nhiên,
gần đây, không ai không cảm thấy văn hóa-tôi muốn nói đến văn hóa, đạo
đức xã hội- đang mỗi năm lại càng thêm lao dốc. Nhiều người thường nhắc
đến những thói xấu dễ nhận thấy ở người Viêt, như: thói ham hố hư danh,
thói mê tín dị đoan cậy nhờ thần thánh, thói say mê bia rượu, ăn nhậu
đánh chén; thói “liệt dây thần kinh xấu hổ” khi chen lấn xô đẩy nhau để
tranh tài lộc, giành nhau miếng ăn; thói quen bắt chước đua đòi “con gà
tức nhau tiếng gáy”… Sinh thời, nhà văn Nguyễn Khải đã phải ngao ngán
thốt lên: “Thời nay, cái Thiện đã chịu thua cái ác! “.
Thưa ông, nhận xét như vậy liệu có quá nặng nề, bi quan, thiên lệch?
TSKH PHAN HỒNG GIANG: Không phải tôi không nhìn thấy
những việc tử tế trong đời sống chúng ta hiện nay: Những tấm gương làm
việc hiệu quả, những hành động bất chấp hiểm nguy để đấu tranh chống tội
phạm, những thầy thuốc vượt khó khăn để cứu chữa bệnh nhân, những giáo
viên vật vã mang con chữ lên vùng cao, những người dân bình thường sẵn
sàng nhường cơm sẻ áo cho cộng đồng khi khó khăn hoạn nạn… Tôi vẫn tin
trước sau gì thì cái tốt, cái đẹp cũng sẽ trở thành nét chủ đạo trong
cuộc sống, nhưng để sớm đạt tới điều mong muốn đó, chúng ta không thể ru
ngủ nhau bằng những lời khen. Hãy đừng vội hài lòng mà cùng hướng sự
chú ý đến những mặt tối, dần dần loại bỏ những cái xấu để tự hoàn thiện
bản thân, góp phần xây dựng một xã hội nhân văn hơn.
* Là nhà nghiên cứu văn hóa có thâm niên, từng trải nghiệm và
chứng kiến nhiều giai đoạn vui buồn của đất nước, ông có thể nêu khái
quát những “căn bệnh” của văn hóa, đạo đức xã hội hiện nay?
TSKH PHAN HỒNG GIANG: Xin tạm nêu ra 4 biểu hiện mà
theo tôi là rõ rệt hơn cả của tình trạng suy thoái văn hóa, đạo đức xã
hội hiện nay là: Kiếm tiền bất chính; Bạo lực lên ngôi; Giả dối thắng
thế và Con người vô cảm. Một đồng chí lãnh đạo cấp cao từng phải thốt
lên: “Ngày nay người ta ăn của dân bất kể thứ gì!”. Kiếm tiền như thế
không chỉ là bất chính mà còn vô liêm sỉ, hết sức bẩn thỉu.
Cũng ngày nay, không ít người Việt Nam chúng ta trở nên hung hãn,
gương mặt bặm trợn, lúc nào cũng sẵn sàng nói chuyện bằng dao gậy. Bạo
lực đường phố, bạo lực học đường, bạo lực gia đình… bạo lực đẻ ra bạo
lực, nguy hiểm nhất là bạo lực ngay cả trong các cơ quan bảo vệ pháp
luật, bảo vệ nhân dân… Và không ít lần súng đã nổ trong các cơ quan công
quyền mà chung qui cũng vì tranh giành.
Có lẽ đối với không ít người, giả dối là cách đỡ hao tâm tổn trí nhất
để đạt được điều mình muốn. Bởi thế mà giả dối thường giành phần thắng
vì nó thường hay làm mọi người thấy “dễ chịu thoải mái” dù biết là đang
lừa nhau. Tinh thần “nhìn thẳng vào sự thật” của những năm đầu Đổi mới
có vẻ đã mai một khá nhiều.
Cùng đó là sự vô cảm đang trở thành tâm lý chung của xã hội. Vô cảm
trước những hoàn cảnh đáng thương; vô cảm trước những oan trái của dân
thường; vô cảm trước những chướng tai gai mắt trong cuộc sống thường
nhật… Cái vô cảm đáng sợ nhất là vô cảm trước tình cảnh hiểm nghèo của
Đất nước: Nợ công tăng cao, trong khi nhiều dự án lỗ hàng ngàn tỷ đồng
đắp chiếu, nhiều dự án hàng ngàn tỷ đồng khác được vẽ ra đang chờ duyệt
để xây tượng đài, xây trụ sở hoành tráng; trong khi trẻ con đi học thiếu
trường, bệnh nhân vào viện thiếu giường, chủ quyền biển đảo đang bị xâm
phạm trắng trợn…
* Trong 4 biểu hiện suy thoái mà ông vừa nêu, biểu hiện “Kiếm
tiền bất chính” được ông nêu lên đầu tiên. Phải chăng đây chính là
nguyên nhân của mọi nguyên nhân?
TSKH PHAN HỒNG GIANG: Đồng tiền không có gì xấu. Bản
thân nó là một thành tựu lớn của văn minh nhân loại. Nhưng kiếm tiền
bằng cách giẫm đạp lên lợi ích của cộng đồng thì thực sự là đáng chê
trách. “Sống chết mặc bay; tiền thầy bỏ túi đã trở thành văn hóa ứng xử
của vô số người trong xã hội. Người nuôi heo sẵn sàng tiêm thuốc mê, bơm
nước lã để tăng trọng, bất chấp tác hại. Người nông dân vốn hiền lành
bỗng biết dành riêng cho mình khoảnh vườn chè, vườn rau sạch; còn rau
bẩn, chè bẩn… thì để bán cho người khác ăn. Nhà giáo, thầy thuốc vốn là
những nghề cao quý được trọng vọng ngày xưa, nay cũng không ít người
tránh được sự cám dỗ của đồng tiền; dẫn đến những vụ đau lòng về đạo đức
nhà giáo, đạo đức thầy thuốc…
Tệ hại nhất là những hành vi kiếm tiền bất chính của những kẻ có chức
quyền trong hệ thống chính trị. Không ít kẻ cơ hội bỏ vốn ra mua chức,
có ghế cao rồi đục khoét công quỹ để hoàn vốn và thu về lãi khủng. Không
khó để nhận mặt tham nhũng cụ thể là ai. Nhưng hầu như không mấy ai đủ
dũng cảm “vào hang bắt cọp”, để đến nỗi nguyên Tổng thanh tra Chính phủ
là Huỳnh Phong Tranh khi tại vị từng đưa ra nhận xét để đời: “Tình hình
tham nhũng vẫn ổn định” (!)
Đảng và Nhà nước ta đã nhận rõ thực trạng trên đây, đã coi tham nhũng
là “quốc nạn đe dọa đến sự tồn vong của chế độ”. Từ năm 1999, Hội nghị
TƯ 6 (lần 2, khóa VIII) đã ra Nghị quyết về xây dựng và chỉnh đốn Đảng.
Gần 15 năm sau, Hội nghị TƯ 4 (khóa XI, năm 2012) lại tiếp tục thông qua
Nghị quyết cùng về vấn đề trên, thừa nhận tình trạng suy thoái tư
tưởng, đạo đức lối sống trong Đảng vẫn không thuyên giảm, nếu không nói
là còn nghiêm trọng hơn. Từ một vài con sâu, tham nhũng đã phát triển
thành “cả bầy sâu” như lời của nguyên Chủ tịch nước Trương Tấn Sang. Khi
một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên có chức có quyền, lại đồng thời
là kẻ cắp theo nghĩa đen thì văn hóa, đạo đức xã hội đã tụt xuống tận
đáy.
Cha ông ta đã dạy: “Thượng bất chính, hạ tắc loạn”. Tham nhũng là cội
nguồn của các bất công, khiến lòng dân không yên. Tham nhũng cũng mở
đường cho các suy thoái văn hóa, đạo đức ở các tầng lớp khác trong xã
hội, trước hết là lớp trẻ, bởi khi mới vào đời họ đã thấy các bậc cha
chú đầu têu hành xử bất chấp đạo đức và pháp luật.
* Vậy theo ông, trước mắt chúng ta phải làm gì để có thể ngăn chặn được đà suy thoái về văn hóa-đạo đức xã hội?
TSKH PHAN HỒNG GIANG: Để trả lời câu hỏi này, nhiều
người nghĩ ngay tới sự cần thiết phải cải cách lĩnh vực giáo dục một
cách căn bản, toàn diện-từ trong gia đình, nhà trường đến ngoài xã hội.
Điều này không sai. Nhưng theo tôi, còn có một việc khác cấp bách hơn,
có sức tác động sâu rộng hơn, bao trùm lên mọi lĩnh vực, đó là việc cải
cách thể chế xã hội, nói cách khác là đổi mới chính trị. Từ mười mấy năm
trước, Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ X (năm 2006) đã chỉ rõ sự cần
thiết phải tiếp tục đổi mới kinh tế đi đôi với đổi mới chính trị. Tiếc
rằng trên thực tế chúng ta chưa làm được bao nhiêu theo hướng này.
Thể chế xã hội là điều tác động mạnh nhất đến đời sống xã hội nói
chung và văn hóa nói riêng. Một thể chế phù hợp, đáp ứng được nhu cầu
phát triển con người và xã hội một cách bền vững, là thể chế trước tiên
phải bảo đảm các quyền cơ bản của con người – đó là “quyền sống, quyền
bình đẳng, quyền tự do dân chủ, quyền mưu cầu hạnh phúc” như Tuyên ngôn
độc lâp năm 1776 của nước Mỹ đã khẳng định và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã
nhắc lại trong bản Tuyên ngôn độc lập khai sinh nước Việt Nam mới, tại
Quảng trường Ba Đình ngày 2-9-1945.
* Thưa ông, cải cách thể chế xã hội, đổi mới chính trị để bảo đảm
các quyền cơ bản của con người là những vấn đề lớn và là công việc cực
kỳ quan trọng, vô cùng phức tạp, phải có một lộ trình chắc chắn và hiệu
quả. Cải cách thể chế xã hội, đổi mới chính trị như thế nào mà vẫn giữ
được ổn định chính trị, ổn định đất nước để tiếp tục phát triển là một
bài toán rất khó?
TSKH PHAN HỒNG GIANG: Trong các quyền cơ bản của con
người vừa kể trên, theo tôi cần đặc biệt lưu ý tới quyền tự do dân chủ.
Đây chính là giá trị cốt lõi của một thể chế tốt đẹp nói chung và của
văn hóa nói riêng. Hiến pháp năm 2013 của nước ta đã khẳng định các
quyền con người và công dân cơ bản; đó là quyền bầu cử, quyền tự do ngôn
luận, tự do báo chí, quyền lập hội, quyền tự do tôn giáo, quyền biểu
tình… theo quy định của pháp luật. Để những quyền cấp thiết trên đây từ
trang giấy vào được cuộc sống, cần rất nhiều những điều luật cụ thể mà
Quốc hội và Chính phủ còn mắc nợ nhân dân.
Chỉ có dân chủ mới tạo điều kiện xác lập được trên thực tế tinh thần
thượng tôn pháp luật; mới có thể phát huy tính chủ động sáng tạo, tính
hướng thiện, tính cộng đồng của người dân; mới hình thành nên một nền
kinh tế thị trường đúng nghĩa, buộc mọi người phải làm ăn tử tế, cạnh
tranh lành mạnh, bình đẳng. Đặc biệt, chỉ có dân chủ mới lựa chọn được
những người thật sự có tài, có đức vào bộ máy quản trị xã hội, loại bỏ
những kẻ bất tài, thất đức, chạy chức, chạy quyền. Và chỉ có dân chủ mới
có thể đặt quyền lực dưới sự giám sát hiệu quả, nghiêm khắc, khiến
không ai có điều kiện tham nhũng mà không bị phát giác và nghiêm trị
đích đáng. Dân chủ không phải là không có mặt trái. Nhưng “dân chủ là
lựa chọn ít xấu nhất” để phát huy sức mạnh tích cực của mọi người dân.
Dân chủ là “chìa khóa vạn năng” bởi khó vạn lần, dân liệu cũng xong.
Ngăn chặn đà suy thoái về văn hóa, đạo đức xã hội quả là một việc “khó
vạn lần”. Con đường đi đến thực thi dân chủ cũng là một việc “khó vạn
lần”. Dân chủ cần phải đồng tâm hiệp lực đấu tranh mới có thể giành lấy
được. Đây là chủ đề của một bàn luận khác.
* Xin trân trọng cảm ơn Tiến sĩ khoa học Phan Hồng Giang về những ý kiến trao đổi bổ ích trên đây!
MAI NAM THẮNG thực hiện
(Nguồn: Báo Văn Nghệ số 32 ra ngày 10/8/2019)