Bầu cử tổng thống Ukraina: Anh hề Zelensky và khát vọng chống tham nhũng (Trọng Thành)
Vì sao Nga và các nước thuộc Liên Xô cũ không thể chuyển hóa về dân chủ sau khi Liên bang Xô Viết sụp đổ năm 1991? Có mấy nguyên nhân chính đó là đối lập dân chủ không hề có một Dự án chính trị nào khả thi để thuyết phục quần chúng. Thứ hai nạn tham nhũng đã ăn sâu vào bộ máy hành chính. Thứ ba là sự thao túng của các nhà tài phiệt. Thứ tư đó là sự thiếu vắng một tầng lớp nhân sự chính trị có tấm lòng và viễn kiến. Cuối cùng mô hình chính trị "tổng thống chế" đã khiến các tổ chức chính trị truyền thống suy yếu và các chính trị gia dân túy nổi lên. Ukraine đã trải quan hai cuộc cách mạng dữ dội sau khi
dành được độc lập đó là Cách mạng Cam và Maidan 2014 nhưng các cuộc cải
cách đều bị cản trở từ bộ máy quan liêu, tham nhũng và sự can thiệp của
các nhà tài phiệt. Một tương lai bất định đang chờ Ukraine ở phía trước dù con đường hội nhập EU là không thể thay đổi.
Ngày 31/03/2019, cử tri Ukraina sẽ được kêu gọi bỏ phiếu bầu cử tổng thống vòng một. Điều gì đáng chú ý trong cuộc bỏ phiếu tại nước Ukraina vốn liên tục căng thẳng với Nga từ sau chính biến 2014 ? Vì sao diễn viên hài Zelensky được cử tri ủng hộ đông đảo ? Viễn cảnh chính trị Ukraina ra sao, nếu Zelensky đắc cử ? RFI tổng hợp nhận định.
Ngày 31/03/2019, cử tri Ukraina sẽ được kêu gọi bỏ phiếu bầu cử tổng thống vòng một. Điều gì đáng chú ý trong cuộc bỏ phiếu tại nước Ukraina vốn liên tục căng thẳng với Nga từ sau chính biến 2014 ? Vì sao diễn viên hài Zelensky được cử tri ủng hộ đông đảo ? Viễn cảnh chính trị Ukraina ra sao, nếu Zelensky đắc cử ? RFI tổng hợp nhận định.
1. Bầu cử tổng thống Ukraina lần này có gì đáng chú ý ?
Điểm
đáng ghi nhận đầu tiên của cuộc bầu cử tổng thống Ukraina lần thứ hai,
kể từ chính biến Maidan 2014, lật đổ tổng thống bị cáo buộc thân Nga
Yanoukovitch, là con số kỷ lục ứng cử viên. Tổng cộng 44 người. Thế
nhưng dường như dân chúng Ukraina không mấy hy vọng vào cuộc bầu cử này,
theo ghi nhận của nhật báo Pháp Le Figaro, « hoặc thất vọng hoặc
chán ngán, họ không còn tin vào các hứa hẹn của một giai tầng chính trị,
bị đánh giá là bất lương, hoặc nhẹ nhất cũng là không đủ năng lực » (1).
Tổng
thống Petro Prochenko, được bầu lên trong cuộc bầu cử sớm sau chính
biến Maidan, đã không thực hiện được các cam kết chính trong tranh cử :
xóa bỏ nạn tham nhũng, kết thúc chiến sự ở miền đông (vùng Donbass thân
Nga) trong vòng sáu tháng, và lấy lại bán đảo Crimée từ tay Nga. Xung
đột ở miền đông tiếp diễn, Nga ngày càng củng cố vị trí tại Crimée. Về
mặt đối nội, nạn tham nhũng trên thượng tầng quyền lực không những không
xóa bỏ được, mà tổng thống Prochenko còn bị cáo buộc duy trì quan hệ
trong bóng tối với nhiều tập đoàn tài phiệt.
Trong một bài tổng
hợp về nạn tham nhũng ở Ukraina, đăng tải trên Libération (2), nhà báo
Sébastian Gobert nhắc lại bê bối mới nhất trong ngành quốc phòng
Ukraina, khi gia đình của một viên phó thư ký Hội Đồng An Ninh Quốc
Phòng, cộng sự của tổng thống, bỏ túi ít nhất 8,2 triệu euro (trong
khoảng thời gian từ 2015-2017), do các hoạt động mua vũ khí lậu từ Nga,
để bán cho quân đội Ukraina. Bản thân nhiều thành viên của Cơ Quan chống
Tham Nhũng Quốc Gia (Nabu), vốn được coi là niềm tự hào của các lực
lượng cải cách, cũng dính líu (3).
Trong hàng ngũ chính trị gia đối lập, những người như cựu thủ tướng Ioulia Tymochenko, ngôi sao của cuộc « Cách mạng Da Cam
» 2004, với nhiều tai tiếng tham nhũng, lạm quyền, cho dù vẫn còn nhiều
ảnh hưởng tại các vùng miền đông nói tiếng Nga, khó lòng thu hút được
sự ủng hộ của đông đảo cử tri.
Theo nhiều nhà quan sát, không phải vấn đề quan hệ với nước Nga, mà chính là thái độ với nạn than nhũng trầm kha,
những quan hệ mờ ám lâu đời của giới cầm quyền với giới tài phiệt mới
là vấn đề chính của cuộc bầu cử tổng thống Ukraina lần này. Cho dù, tâm
trạng chán nản, mất lòng tin có bao trùm, một điểm đáng chú ý khác là sự
trỗi dậy của một gương mặt mới.
Trong
tất cả các thăm dò dư luận gần đây, hơn 25% cử tri dự định bỏ phiếu cho
diễn viên hài Volodymir Zelenzky, sinh năm 1978, một nhân vật không hề
có kinh nghiệm chính trị, nhưng thể hiện như là người hóa thân cho khát
vọng chống tham nhũng của dân chúng. Diễn viên hài Zelensky dẫn đầu danh
sách những người có khả năng đắc cử, vượt xa tổng thống mãn nhiệm
Porochenko (khoảng 15%), và cựu thủ tướng Tymochenko (cũng khoảng 15%).
2. Vì sao đông đảo dân chúng Ukraina muốn « anh hề » Volodymyr Zelensky trở thành tổng thống ?
Ứng cử viên Zelensky là lãnh đạo đảng « Người phụng sự nhân dân
» (Sluga Narodou), thành lập cách nay mới 6 tháng. Tên của đảng cũng
chính là tên gọi của một chương trình tấu hài trên truyền hình ra đời từ
cuối năm 2015. Nhân vật chính của tiết mục truyền hình dài kỳ này là
một giáo viên sử học, Vasyl Petrovych Holoborodko, do chính ứng cử viên
tổng thống tương lai Zelensky thủ vai. Người giáo viên sử học trong phim
đắc cử tổng thống, nhờ một đoạn video rất được người dân hưởng ứng,
trong đó ông hành động như một hiệp sĩ chống tham nhũng.
Đối với
một bộ phận đông đảo giới trẻ, đặc biệt là ở miền đông và miền nam nói
tiếng Nga, diễn viên hài Zelensky là hiện thân cho một làn gió mới thổi
vào chính trường Ukraina. Theo thăm dò mới nhất của viện Institut Rating
Group, 38% thanh niên từ 18 đến 25 tuổi và 26% từ 26 đến 35 tuổi, muốn
bỏ phiếu cho Zelensky.
Hãng thông tấn Pháp AFP tập hợp một số ý
kiến của cử tri, theo đó những người ủng hộ không cần biết đến việc ông
Zelensky không hề có kinh nghiệm chính trị. Nhưng theo họ, một con người
« thông minh », « rất có trách nhiệm », một doanh nhân tài giỏi, « người tự thân lập thân
» như ông, chắc chắn sẽ tìm được ê-kíp cộng sự. Nhiều người còn so sánh
ông với tổng thống Mỹ Ronald Reagan trước khi đắc cử cũng là một diễn
viên.
Không dính líu đến giai tầng chính trị truyền thống thậm
chí còn được coi là một ưu điểm lớn. Nhiều người đưa ra nhận xét châm
biếm, khi cho rằng, với dân chúng, một người mới tham gia chính trường
có lẽ còn tốt hơn vạn lần so với nhiều chính trị gia dày dạn kinh
nghiệm, nhưng với tâm địa xấu. Cho đến nay, Zelensky tỏ ra là người đoạn
tuyệt với phong cách làm chính trị truyền thống, vốn bị đông đảo dân
chúng coi là thủ phạm của sự thất bại của Ukraina, qua nhiều đời chính
quyền, kể từ khi độc lập với Nga năm 1991. Hoạt động tranh cử của
Zelensky được tiến hành chủ yếu trên các mạng xã hội. Diễn viên hài
Zelensky cố gắng thể hiện triệt để ông là một người hoàn toàn nằm ngoài
hệ thống chính trị hiện hành.
3. Đằng sau diễn viên được đông đảo giới trẻ ưa chuộng là ai ?
Đây
là câu hỏi được rất nhiều người tại Ukraina đặt ra. Nhật báo Pháp La
Croix (4) ghi nhận trong một cuộc mít tinh phản đối Zelensky tại Lviv
(miền tây), một nhà đối lập đã đón tiếp ứng viên tổng thống với biểu ngữ
« Anh hề phục vụ giới tài phiệt ». Những người chống lại
Zelensky chỉ trích ứng viên này là một con rối trong tay nhà tài phiệt
Igor Kolomoisky, một trong những người giầu nhất Ukraina. Tỉ phú này
cũng là chủ kênh truyền hình 1+1, nơi phát chương trình tấu hài « Người phục vụ nhân dân » của Zelensky.
Tỉ
phủ Igor Kolomoisky, hiện đang có vấn đề với tư pháp, chọn sống lưu
vong tại Thụy Sĩ. Ông Kolomoisky bị tư pháp Anh tình nghi cất giấu hàng
tỉ euro tại một số thiên đường tài chính. Theo La Croix, trước khi trở
thành đối thủ của tổng thống Porochenko năm 2017, tỉ phú Kolomoisky từng
được hưởng lợi rất nhiều từ chương trình « tái cấu trúc » nợ
ngân hàng PrivatBank, một trong những ngân hàng lớn nhất Ukraina, từng
thuộc sở hữu của nhà tỉ phú. Nhà tài phiệt Kolomoisky có thể đã khai
thác được những quan hệ riêng với tân chính quyền Porochenko, sau chính
biến Maidan, để hưởng lợi trong thời kỳ tái cấu trúc quy mô lớn từ 2013
đến 2016.
4. Nếu Zelensky đắc cử, nền chính trị Ukraina sẽ đi về đâu ?
Cho
dù vượt xa các đối thủ, và nhiều khả năng về đầu trong vòng một, nhưng
theo nhà bình luận chính trị Volodymyr Fesenko người Ukraina, khả năng
diễn viên tấu hài đắc cử tổng thống vòng hai không hẳn đã dễ dàng. Cho
đến nay, Zelensky chủ yếu thu hút đông đảo giới trẻ, và những người chán
ngấy chính trị, vốn là những cử tri được coi ít có khả năng đi bỏ
phiếu. Bản thân uy tín của diễn viên hài nổi tiếng này cũng bị ảnh hưởng
tiêu cực do các quan hệ với tỉ phủ Kolomoisky.
Và cho dù có đắc
cử tổng thống Ukraina, định chế bán tổng thống hiện hành đòi hỏi nguyên
thủ tương lai phải có được sự hậu thuẫn của đa số dân biểu trong Quốc
Hội (Rada) mới. Chuyên gia về Ukraina Christine Dugoin-Clément (5) nhấn
mạnh là : để không bị rơi vào « ngõ cụt » sau này, các ứng cử
viên tổng thống phải khởi sự xây dựng quan hệ liên minh, nhắm có một đa
số tuyệt đối trong Rada, ngay trong thời gian tranh cử.
Theo
chuyên gia Christine Dugoin-Clément, cuộc bầu cử tổng thống và Quốc Hội
Ukraina được Liên Hiệp Châu Âu và Nga theo dõi sát. Về phía châu Âu,
cuộc tranh cử hiện nay một mặt cho thấy phần nào sức sống của nền dân
chủ non trẻ tại Ukraina, nhưng mặt khác cũng cho thấy sự mất lòng tin
đáng kể của dân chúng vào hệ thống chính trị. Liên Âu hy vọng một chính
quyền Ukraina « ổn định », để có thể vừa vực dậy nền kinh tế, vừa tiến hành cuộc chiến chống tham nhũng triệt để.
Về
phần mình, truyền thông Nga liên tục khẳng định dân chúng Ukraina cần
một tổng thống thân Nga. Nước Nga dường như đặt cược vào một Ukraina rối
ren, để có thể tiếp tục chi phối quốc gia láng giềng, mà Matxcơva coi
là « chưa trưởng thành », là một chư hầu, một vùng đệm với phương Tây.
Hiện
tại lập trường chính trị và khả năng điều hành đất nước của ứng viên
tổng thống, diễn viên tấu hài Zelensky là câu hỏi hoàn toàn để ngỏ.
Tương lai Ukraina trong những năm tới ắt hẳn cũng chứa đầy bất định.
Tuy nhiên, dường như có một điều mà nhiều nhà quan sát chia sẻ, đó là
dù diễn viên hài 41 tuổi có đắc cử hay không, có tìm được đa số trong
Quốc Hội hay không, thì cuộc chiến chống tham nhũng tại Ukraina ắt hẳn
sẽ tiếp tục đi tới. « Thời điểm chia cắt mang tính lịch sử giữa bộ máy cầm quyền và giới tài phiệt đã diễn ra
», như ghi nhận của một luật sư (6). Với sự hỗ trợ của quốc tế, và áp
lực từ xã hội dân sự Ukraina, trong bốn năm gần đây (2014-2018), cơ hội
tham nhũng đã giảm mạnh (ghi nhận của IER – Institut for Economy
Research and Policy Consulting), thị trường dùng tài chính công trên
đường minh bạch hóa, lĩnh vực ngân hàng được thanh lọc. Một số định chế
chống tham nhũng, tư pháp độc lập đang bước đầu được thiết lập, cho dù
với muôn vàn khó khăn (7).
RFI
Ghi chú
1. « Les clés pour comprendre les élections présidentielles en Ukraine », Le Figaro, 01/03/2019.
2, 6. « Corruption : avec Prochenko, l’Ukraine condamnée à l’impunité », Libération, 18/03/2019.
3.
Cùng với các liên hệ mờ ám với giới tài phiệt, tổng thống Porochenko
cũng bị coi là người siết chặt quyền tự do báo chí. Nhiều người cho rằng
có bàn tay của tổng thống đằng sau vụ nhà báo Zurab Alasania. Người
đứng đầu kênh truyền hình công lớn nhất (Ukrainian National Television
Company), và cũng được coi là nhà báo có quan điểm độc lập, đầu tháng
2/2019 đột ngột nhận quyết định sa thải trước khi hợp đồng hết hạn.
Zurab Alasania vốn là người nỗ lực cải cách để truyền hình trở nên độc
lập với chính quyền. Quyết định sa thải bị xã hội dân sự và báo giới
phản ứng dữ dội (ít ngày sau, chính quyền thay đổi quyết định, chấp nhận
để nhà báo tiếp tục làm việc đến hết hạn hợp đồng).
4.« La justice anglaise ordonne le gel d’avoirs d’un oligarque ukrainien », La Croix, 21/12/2017.
5. « La présidentielle en Ukraine, une élection sous haute tension », The Conversation, 05/03/2019. Chuyên gia Dugoin-Clément là đồng tác giả cuốn « L'Ukraine : entre déchirements et recompositions », l’Harmatan, 2015.
7. « Ukraina đưa mục tiêu gia nhập Liên Hiệp Châu Âu và NATO vào Hiến pháp », ngày 07/02/2019.