Tham vọng (Phạm Phú Khải)
Ông Phạm Phú Khải là một Blogger mới xuất hiện nhưng là một người rất sâu sắc. Suy nghĩ của ông đã hoàn toàn thoát khỏi văn hóa Khổng giáo. Ông có nhiều điểm rất giống với anh em trong THDCĐN. Xin giới thiệu với độc giả một suy nghĩ rất khác với suy nghĩ thông thường của người Việt chúng ta về Tham vọng.
Sự hiểu biết hay nhận thức của chúng ta về một chữ, một ý tưởng, hay
một khái niệm nào đó, sẽ ảnh hưởng lên cách tiếp cận, cách suy nghĩ,
cách đặt vấn đề và cách giải quyết vấn đề của chúng ta.
Tôi tò mò mở một số tự điển ra để tra chữ tham vọng, thì thấy cách
hiểu hay nhận thức của người Việt về tham vọng là phần lớn mang đầy tính
tiêu cực, như đã nói trên. Kiểu như tham vọng là “lòng ham muốn quá
mức, quá tham, cao hơn những gì mình có thể đạt”, hay là “lòng ham muốn,
mong ước quá lớn, vượt quá xa khả năng thực tế”… Dùng Google để truy
tìm thì cũng thấy đa số mang định nghĩa khá tiêu cực hay hạn hẹp.
Phải chăng vì trong mắt họ, những người tham vọng là tham lam, và
tham quá cái mức mà họ có khả năng với tới, nên ảo tưởng, nên thường là
xấu và gây nhiều ảnh hưởng tiêu cực về sau? Phải chăng trong các xã hội
vẫn còn chịu ảnh hưởng nặng nề của Khổng Giáo, tham vọng là thể hiện cái
tôi, cái chủ nghĩa cá nhân “xấu xa”, là cái không hề được khuyến khích
hoặc chấp nhận trong một tập thể hay một quốc gia như thế? Phải chăng vì
quan niệm như thế nên bất cứ ai có chút tham vọng vươn lên thì đều bị
kéo xuống hoặc bị đẩy qua bên?
Có phải vì thế mà những người có tham vọng trong xã hội đó thường
phải dấu kín nó? Có khi họ phải đóng kịch, phải tỏ vẻ khiêm cung, phải
luồn lách suốt một thời gian dài, nhưng trong thâm tâm và thầm kín, họ
vẫn có những tham vọng lớn. Những người có tham vọng lớn mà lại sử dụng
các phương pháp trí trá nhất để qua mắt bao nhiêu người để trèo lên đến
đỉnh cao quyền lực thì lại còn nguy hiểm hơn rất nhiều. Con đường họ
phải đi qua để bước lên được đỉnh cao đó khó thể nào cho họ cái nhìn
tích cực hay nhân bản để hành động như thế về sau này.
Theo tôi, đã đến lúc chúng ta phải thay đổi nhận thức về tham vọng.
Đất nước Việt Nam không thiếu nhân tài, nhưng thiếu những giá trị nền
tảng, thiếu những suy nghĩ tích cực và cấp tiến, và thiếu những cơ chế
và định chế thích hợp, để khuyến khích, nâng đỡ và hỗ trợ cho những cá
nhân có ước mơ, có tầm nhìn và có những tham vọng lớn để trở thành những
nhân cách lớn ở tầm quốc gia và quốc tế. Theo tôi thì càng nhiều người
càng tham vọng lớn càng tốt cho tình hình đất nước hiện nay.
Tôi mới tình cờ đọc được một chia sẻ của ông Chủ tịch tập đoàn Tôn
Hoa Sen Lê Phước Vũ với 1200 sinh viên Cao đẳng năm 2016, trong đó ông
có nói về tham vọng, tuy ở khía cạnh tích cực hơn. Ông nói: “Theo tôi,
tham lam thuộc về ý nghĩa mang tính cá nhân, tham vọng vì lợi ích của
nhiều người, của cộng đồng…”, nên “tôi khuyên các bạn hãy là người tham
vọng chứ đừng tham lam.” [1]
Không rõ các bạn sinh viên Việt Nam này nghĩ gì về lời khuyên của ông
Vũ. Tuy mang tính tích cực hơn, như một lời khuyên hơn là một định
nghĩa, tôi cho rằng nó không đủ chiều rộng và chiều sâu. Tham lam và
tham vọng đều có thể mang tính cá nhân, tập thể hay cộng đồng. Nhưng tập
thể, cộng đồng, hay ngay cả quốc gia, cũng do một số cá nhân lãnh đạo,
và khi họ lại độc tôn, độc quyền và độc tài, cái tham lam hay tham vọng
được thể hiện chưa hẳn là sự tổng hợp của các cá nhân trong tập thể đó
là phần chính là sự phản ảnh của những cá nhân đó nhiều hơn. Tập Cận
Bình và phe diều hâu trong Đảng Cộng Sản Trung Quốc với giấc mộng bá
quyền hiện nay là một thí dụ [2].
Trong khi đó, định nghĩa “ambition” trong tự điển tiếng Anh như
Oxford, chẳng hạn, là “một ham muốn mạnh mẽ để làm hoặc để đạt một cái
gì đó”, hoặc “ham muốn và quyết tâm để đạt được sự thành công”. Đi xa
hơn, các nhà tâm lý học định nghĩa tham vọng là “thứ nhất, ham muốn
thành công, và thứ hai, động cơ và quyết tâm để phấn đấu đạt được ngay
cả khi đối mặt với nghịch cảnh và thất bại” [3]. Thời cổ Hy Lạp, các
triết gia Plato hay Aristotle cũng đã bàn nhiều về những đề tài này. Tất
nhiên vẫn có người nghĩ tham vọng là một hình thức tham lam, cho cá
nhân nhiều hơn cho cái tốt của số đông. Trước thế kỷ 16, nó được xem như
những tính xấu cùng với tự hào/phụ (pride), kiêu căng, hư vinh, những
điều không thích hợp đối với vinh dự [4]. Nhưng cái suy nghĩ của thời
nay, nhất là của các nước dân chủ tiến bộ, đã thay đổi hoàn toàn quan
niệm về tham vọng.
Xã hội Tây phương nói riêng, và mọi xã hội/văn hóa nói chung, phát
triển vững ổn nhờ đại đa số cá nhân trong xã hội đó phấn đấu, và tham
vọng. Một xã hội mà càng có nhiều cá nhân có tham vọng lớn, được xã hội
đó khuyến khích và hỗ trợ, thì sự vận động và chuyển động của xã hội
càng mạnh mẽ. Ngược lại khi người dân thiếu động cơ, thiếu tham vọng để
vươn lên, cho mình hoặc cho tập thể mình phục vụ, thì đó là điều rất
đáng quan ngại.
Trong xã hội phát triển lành mạnh, những người có tham vọng lớn
thường vì nhiều nguyên do hay động cơ khác nhau. Trên hết là cho bản
thân họ, với hoài bão để chiếm một địa vị, một danh vọng, một chỗ đứng,
hay vì quyền lợi, quyền lực (hay ảnh hưởng) nào đó, cho mình và/hoặc để
thay đổi xã hội. Cũng có người có tham vọng cho để mang lại những giá
trị cao cả nào đó, như tự do, dân chủ và nhân quyền. Cũng có người có
tham vọng lớn vì công lý, vì công bằng xã hội, vì môi trường sống, vì
thương yêu thú vật v.v… Adam Smith, cha đẻ của chủ nghĩa tư bản, cho tư
lợi (self-interest) là động cơ lớn nhất trong hoạt động kinh tế. Tuy
không phải động cơ nào cũng ích kỷ, tính toán, nhưng điều rõ ràng là
người có tham vọng lớn thường nghĩ đến những mục tiêu cụ thể để họ nhắm
đến và quyết tâm thực hiện để mang lại quyền lợi, quyền lực hay tiếng
tăm cho chính mình cũng như làm hãnh diện cho gia đình mình, tập thể
mình, quốc gia mình.
Hầu hết những người có tham vọng cao, dù cho chính cá nhân họ, vẫn có
tinh thần xã hội, cộng đồng, quốc gia rất cao. Bởi họ hiểu rất rõ rằng
không bảo vệ nền tảng chung, nguyên tắc chung, giá trị chung, thì mọi
thứ đều có thể bị đảo ngược, và họ sẽ không thể đứng vững lâu dài. Nói
khác đi, ngay cả khi họ ra sức bảo vệ cái chung, đó là vì họ muốn bảo vệ
cái riêng, cái không gian và quyền lợi riêng của họ.
Suy nghĩ như thế không có gì sai trái hay tiêu cực, mà ngược lại, xã
hội Hoa Kỳ hay Úc đều vận hành như thế. Và hầu như các quốc gia dân chủ
tiến bộ đều vận hành như thế (ngoại lệ có lẽ là Nhật Bản, phần nào đó,
có các đặc tính văn hoá rất khác). Từ nhỏ đến lớn, từ mọi địa hạt như
giáo dục, thể thao, nghệ thuật, chính trị, lãnh đạo, v.v… đều được
khuyến khích như thế. Mọi người, kể cả các sinh viên học sinh từ khi còn
nhỏ, đều được khuyến khích có nhiều tham vọng và bày tỏ nó qua hành
động cụ thể của mình [5].
Có một điều lạ. Ở những xã hội mà suốt ngày cứ đòi hỏi người khác bỏ
đi cái tôi, phải phục vụ tập thể, cộng đồng và đất nước, hay phải yêu
nước v.v… thì cái xã hội đó không những không tiến bộ mà còn chậm tiến,
độc đoán, độc tài. Nó còn tạo cơ hội và môi trường cho bao nhiêu những
cá nhân tham nhũng và ích kỷ ngồi trên đầu trên cổ người dân.
Theo tôi thì đất nước Việt Nam hiện nay cần rất nhiều cá nhân tham
vọng lớn. Tốt cho cá nhân, cho tập thể, thì cũng sẽ tốt cho cộng đồng,
cho đất nước. Không có ước mơ, hoài bão, ham muốn thay đổi xã hội mà cứ
chấp nhận hiện tại, dù hiện tại có hoàn hảo mấy đi chăng nữa, thì xã hội
đó không thể tiến được. Trong khi đó cái hiện thực xã hội Việt Nam có
quá nhiều vấn đề.
Sự vận động không ngừng của xã hội, cũng như sự thay đổi do các tác
động bên ngoài về mặt kinh tế/thương mại, ngoại giao, chính trị quốc tế,
đặc biệt là do tác động của cuộc cách mạng công nghệ bốn, và những thử
thách cũng như cơ hội lớn lao do những thay đổi này tạo ra, cho thấy nhu
cầu cấp thiết cho một thế hệ lãnh đạo mới có viễn kiến và tài năng để
lèo lái con thuyền quốc gia. Thay vì sợ hay quan ngại những người có
tham vọng lớn, cái tư duy chiếm đa số hiện nay, thì nên khuyến khích mọi
người trong xã hội có những tham vọng lớn. Vấn đề lo ngại họ trở thành
độc đoán, độc tài hay chỉ biết lo cho quyền lực/lợi của mình là điều
không cần thiết. Bởi tâm lý lo ngại không giải quyết được điều gì mà chỉ
cản trở sự vươn lên một cách tích cực và bình thường của xã hội.
Tại các quốc gia dân chủ, các cơ quan nhà nước, các định chế chính
phủ cũng như phi chính phủ, các doanh nghiệp tư và công, và các thành
phần xã hội dân sự, hầu như đều có một số giá trị chung nào đó cũng như
các nguyên tắc đạo đức và hành xử (code of conduct/ behaviour or ethics)
để tất cả tôn trọng và noi theo. Tất nhiên các nguyên tắc và giá trị
chung này đều phải hợp hiến và hợp pháp. Một cá nhân nào đó, dù tham
vọng đến mấy và đạt đỉnh cao mấy, cũng không thể tồn tại nếu tiếp tục có
những hành xử vi phạm đến các nguyên tắc và giá trị như thế, trừ phi cơ
chế đó bị hư hỏng toàn bộ, điều mà rất hiếm khi xảy ra trong nền dân
chủ pháp trị. Nói tóm lại, điều cần thiết là làm sao các hiến pháp, luật
pháp và cơ chế vận hành của guồng máy xã hội đó được thiết kế một cách
hiệu quả để ngăn ngừa sự lợi dụng hay lạm dụng của bất cứ một cá nhân
hay tập thể/đoàn nào không xảy ra. Để người ta không trở thành độc quyền
(monopoly) trong một lĩnh vực nào đó, chẳng hạn như truyền thông, hoặc
không độc tài, chẳng hạn như chính trị.
Thay vì kìm hãm sự phát triển cần thiết và tự nhiên của mọi người,
nhất là những người có tài, đam mê và ham muốn mãnh liệt để vươn lên tầm
cao của đất nước và của thế giới, đã đến lúc phần lớn người Việt cần
phải thay đổi quan niệm về tham vọng để đất nước có thể có những cá nhân
và những lãnh đạo thật sự tài năng để phục vụ tối đa trong khả năng và
vai trò mà họ có thể đóng góp hiệu quả nhất. Mọi thay đổi, trước hết,
phải đến bằng ý thức, tư duy, rồi mới đi đến các hành động thiết thực
khác để xây dựng một văn hoá tích cực hầu mang lại kết quả tốt đẹp lâu
dài.
(Úc Châu, 06/08/2018)
Tài liệu tham khảo:
1. Bài phát biểu của Chủ tịch tập đoàn Tôn Hoa Sen: “Hãy là người tham vọng chứ đừng tham lam”. FPT Polytechnique, 21/09/2016.
2. Michael Pillsbury, “The Hundred Year Marathon”, Henry Holt and Company, February 2015.
3. Neel Burton, “Is Ambition Good or Bad?”, Psychology Today, 16 November 2016.
4. Liah Greenfeld, “Modern Emotions: Aspiration and Ambition”, Psychology Today, 28 April 2013.
5. Hilary Levey Friedman, “Measuring Ambition in Today’s Youth”, Psychology Today, 3 July 2013.