Kinh tế tư nhân là động lực quan trọng: Phải qua hành trình dài để khẳng định (Đậu Anh Tuấn)
Sau hai mươi năm, quá buồn là Việt Nam chưa hình thành được một khu vực
doanh nghiệp tư nhân sản xuất lớn mạnh, có năng lực cạnh tranh quốc tế.
Hiện nay, tìm được một thương hiệu của doanh nghiệp tư nhân Việt Nam
mang tầm cỡ châu lục để tự hào thật sự rất khó. Những doanh nghiệp tư
nhân đầu đàn hiện nay dường như vẫn đang “mải mê” với bất động sản, xây
dựng và đầu tư tài chính, những ngành nghề nằm trong nhóm có năng suất
lao động thấp nhất.
Hội
nghị Trung ương 5 khóa 12 ban hành một Nghị quyết quan trọng về kinh tế
tư nhân với mục tiêu phát triển kinh tế tư nhân trở thành một động lực
quan trọng của đất nước. Tiếp đó là hội nghị Thủ tướng gặp doanh nghiệp,
hôm 17-5 với gần 1.000 người tham dự, để trao đổi, đối thoại với cộng
đồng doanh nghiệp tư nhân trên cả nước. Tin tức về những sự kiện này
ngập tràn trên các trang báo.
Rõ ràng vị thế, vai trò của doanh nghiệp tư nhân Việt Nam đã và đang có
những thay đổi lớn. Lần tìm đọc lại một bản báo cáo nghiên cứu về kinh
tế tư nhân Việt Nam từ năm 1997, báo cáo số 1 trong chuỗi báo cáo nghiên
cứu chính sách của chương trình MPDF, một chương trình Phát triển
Mêkông do tập đoàn Tài chính Quốc tế IFC tài trợ. Tác giả báo cáo là hai
học giả quốc tế James Riedel và Trần Sĩ Chương. Đây có thể xem là loạt
nghiên cứu đầu tiên và bài bản nhất về kinh tế tư nhân Việt Nam ở giai
đoạn mở cửa.
Báo cáo cách đây 20 năm nhận định rằng khu vực tư nhân Việt Nam phần
lớn đi lên từ hộ gia đình đang có quy mô quá bé nhỏ, quá yếu ớt để cạnh
tranh trên thị trường quốc tế. Ngược lại khu vực doanh nghiệp nhà nước
lại quá cồng kềnh và cứng nhắc để duy trì tính cạnh tranh.
Qua phỏng vấn trực tiếp các doanh nghiệp tư nhân chính thức, báo cáo
nhận định và phân tích năm khó khăn lớn nhất mà các doanh nghiệp tư nhân
Việt Nam đang đối mặt là vấn đề tín dụng, quyền sở hữu đất và quyền sử
dụng đất, hệ thống thuế, cơ chế thương mại (giấy phép xuất nhập khẩu
trực tiếp) và tệ hành chính quan liêu.
Trong báo cáo năm 1997 này, các chuyên gia gợi ý cần xem các doanh
nghiệp sản xuất tư nhân Việt Nam là những hạt giống quan trọng để có
được khu vực tư nhân lớn mạnh và một nền kinh tế phát triển mạnh mẽ. Báo
cáo khẳng định công nghiệp hóa định hướng xuất khẩu là chiến lược khả
thi duy nhất để phát triển nhanh nền kinh tế Việt Nam. Điều tối quan
trọng dẫn đến thành công của chiến lược này là sự phát triển của các
doanh nghiệp tư nhân vừa và nhỏ.
Sau 20 năm, Đảng đã soạn thảo nhiều nghị quyết, Quốc hội đã ba lần ban
hành Luật Doanh nghiệp, Chính phủ cùng các bộ, ngành đã ban hành và thực
thi hàng loạt nghị quyết, chương trình hành động. Việt Nam từ 25.000
doanh nghiệp hoạt động chính thức tăng lên hơn 600.000 doanh nghiệp hiện
nay và đang đặt ra mục tiêu có được 1 triệu doanh nghiệp đến năm 2020.
Các hộ kinh doanh, từ con số 800.000 hộ theo thống kê năm 1997 đã tăng
lên hơn 3,5 triệu hộ hiện nay.
Những điều quen
Tuy nhiên, dù đã 20 năm, dù số lượng doanh nghiệp chính thức tăng lên
hơn 20 lần, đọc báo cáo của doanh nghiệp tư nhân Việt Nam 20 năm trước
vẫn là những điều thật quen.
Điều quen thứ nhất là hầu hết vẫn là doanh nghiệp quy mô nhỏ và siêu
nhỏ. 97% doanh nghiệp nhỏ và vừa theo tiêu chí chính thức, hơn 40% doanh
nghiệp có doanh thu hàng năm dưới 1 tỉ đồng theo số liệu của Tổng cục
Thuế. Lo ngại hơn là theo thời gian, quy mô doanh nghiệp đang ngày càng
nhỏ đi theo nhiều báo cáo và nghiên cứu.
Vì quy mô quá nhỏ, thiếu mất nhóm doanh nghiệp cỡ vừa (hiện chỉ chiếm
khoảng chưa đến 3%) góp phần tạo ra một khu vực doanh nghiệp tư nhân kém
cạnh tranh. Báo cáo Việt Nam 2035 của Ngân hàng Thế giới đã nhận định
rằng quy mô quá nhỏ và tính phi chính thức của khu vực kinh tế tư nhân
đã cản trở việc tăng năng suất lao động nhờ hiệu quả kinh tế theo quy
mô, cản trở quá trình ứng dụng công nghệ và tăng cường đổi mới, sáng
tạo.
Điều quen thứ hai là những khó khăn, vướng mắc. Đọc báo cáo cách đây 20
năm sao thấy giống như hiện nay. Tại hội nghị ngày 17-5 vừa qua, các ý
kiến của cộng đồng doanh nghiệp dân doanh được gửi qua Phòng Thương mại
và Công nghiệp việt Nam (VCCI) hay phản ánh trực tiếp tại hội nghị này
vẫn chủ yếu là vốn (như tiếp cận vốn khó khăn, chi phí vốn quá cao); vẫn
là đất đai và sự bấp bênh của quyền sử dụng đất; vẫn là vấn đề thuế và
nóng bỏng hơn là những phàn nàn về tệ hành chính quan liêu. Có chăng
điểm khác là không còn những giấy phép xuất khẩu, nhập khẩu cấp cho từng
doanh nghiệp như xưa mà thôi.
Điều quen thứ ba là những nhận định về khu vực doanh nghiệp nhà nước
sao quá quen. Doanh nghiệp nhà nước vẫn cồng kềnh và cứng nhắc, những
chương trình cải cách doanh nghiệp nhà nước chậm chạp ít khi đạt được kế
hoạch đề ra, đây vẫn là khu vực sử dụng nhiều nguồn lực xã hội, nắm giữ
nhiều tài nguyên và độc quyền kinh doanh trong nhiều ngành quan trọng,
thiết yếu.
Những câu hỏi nhức nhối
Bên cạnh những điều quen, đọc lại báo cáo nghiên cứu thực hiện cách đây
20 năm, những câu hỏi nhức nhối vẫn cứ đặt ra. Hai mươi năm, một phần
năm thế kỷ, thời gian đủ để một quốc gia trên thế giới kịp “thay da đổi
thịt” nhưng sao nền kinh tế hay khu vực doanh nghiệp tư nhân của Việt
Nam lại chuyển động chậm quá! Tại sao phải đi mãi một hành trình rất dài
để khẳng định được rằng kinh tế tư nhân là một bộ phận quan trọng của
nền kinh tế nước nhà, điều là hiển nhiên ở tất cả các nước khác?
Báo cáo cách đây hai mươi năm hầu như không hề nhắc đến các doanh
nghiệp FDI. Theo báo cáo, các doanh nghiệp tư nhân trong nước mới là chủ
thể chính của nền kinh tế định hướng xuất khẩu. Nhưng nhìn lại hiện
nay, 10 đồng xuất khẩu của Việt Nam đã có hơn 7 đồng là đóng góp từ các
doanh nghiệp FDI. Các doanh nghiệp tư nhân Việt Nam vẫn loay hoay chưa
thể kết nối thành công vào những chuỗi sản xuất toàn cầu. Họ như những
người đứng ngoài, cô đơn trên đất nước mình với thực trạng khu vực công
nghiệp hỗ trợ non kém.
Đáng tiếc là hiện nay chưa có một thước đo riêng về sức khỏe và sự lớn
mạnh của khu vực tư nhân trong nước, các báo cáo thành tích hàng năm
đang bị những con số màu hồng từ kết quả sản xuất, xuất khẩu của các tập
đoàn hàng đầu thế giới như Samsung, Intel, Canon... che khuất mất.
Sau hai mươi năm, quá buồn là Việt Nam chưa hình thành được một khu vực
doanh nghiệp tư nhân sản xuất lớn mạnh, có năng lực cạnh tranh quốc tế.
Hiện nay, tìm được một thương hiệu của doanh nghiệp tư nhân Việt Nam
mang tầm cỡ châu lục để tự hào thật sự rất khó. Những doanh nghiệp tư
nhân đầu đàn hiện nay dường như vẫn đang “mải mê” với bất động sản, xây
dựng và đầu tư tài chính, những ngành nghề nằm trong nhóm có năng suất
lao động thấp nhất. Như báo cáo của Ngân hàng Thế giới đánh giá, những
ngành này dù chiếm tỷ trọng rất lớn về tổng tài sản trong khu vực doanh
nghiệp, nhưng lại có xu hướng đầu tư không dài hạn, được hình thành và
nuôi dưỡng bởi một hệ thống phân bổ vốn và đất đai kém minh bạch.