Việt Nam đang bị Trung Quốc loại dần khỏi Campuchia và Lào

Derek Grossman, Nghiên cứu quốc tế, 13/11/2020

Trong những năm qua, sức hút kinh tế của Trung Quốc đã bắt đầu kéo Campuchia và Lào ra khỏi quỹ đạo của Việt Nam.

Tượng đài Hữu nghị Campuchia-Việt Nam tại thủ đô Phnom Penh của Campuchia. Ảnh : Flickr / Michael Coghlan

Trong quan hệ ngoại giao của Việt Nam, các nhà quan sát nhận thấy Hà Nội duy trì ba cấp độ quan hệ rõ rệt. Theo thứ tự về tầm quan trọng từ trên xuống thì cao nhất là "đối tác chiến lược toàn diện", kế đến là "đối tác chiến lược", và sau đó là "đối tác toàn diện". Ở cấp độ cao nhất, "đối tác chiến lược toàn diện" đôi khi bao gồm cả tính từ "hợp tác". Theo đó, chỉ có Nga, Ấn Độ và Trung Quốc được xếp vào diện cao cấp nhất này trong thế giới quan của Việt Nam – trong đó Trung Quốc được xác định là "đối tác hợp tác chiến lược toàn diện".

"Đối tác chiến lược" với những quốc gia như Úc và Nhật thì có nhiều ; Việt Nam và những đối tác loại này cùng chia sẻ những mối quan tâm chiến lược về lâu dài. "Đối tác toàn diện" phổ biến hơn và bao gồm những quốc gia không nhất thiết (nhưng có thể) cùng chia sẻ những lợi ích dài hạn. Hoa Kỳ là một đối tác toàn diện nổi bật và thực sự hoạt động ở cấp độ chiến lược khi hai quốc gia cùng hợp tác đẩy lùi Trung Quốc – một người bạn của Việt Nam nhưng đồng thời cũng là một đối thủ ở vài lĩnh vực, đặc biệt là trên Biển Đông.

Hệ thống thứ bậc trong các quan hệ đối tác của Việt Nam đã được tìm hiểu nhiều. Tuy nhiên, có vài mối quan hệ ít được thảo luận và không được hiểu rõ ràng là "quan hệ chiến lược đặc biệt" với hai quốc gia láng giềng Campuchia và Lào. Hai mối quan hệ mang tính "đoàn kết đặc biệt" này bắt nguồn từ thời Chiến tranh Việt Nam ; cả hai quốc gia này đã cung cấp những hỗ trợ hậu cần thiết yếu cũng như nơi trú ẩn an toàn cho các đơn vị vũ trang của Bắc Việt dọc theo Đường mòn Hồ Chí Minh, góp phần vào sự thất bại của quân đội Mỹ. Hà Nội chưa bao giờ quên những hy sinh vô cùng lớn của hai nước anh em Đông Dương và coi trọng hai nước láng giềng này hơn tất cả các đối tác khác.

Trong nhiều thập niên, mối quan hệ đối tác chiến lược đặc biệt này diễn ra suôn sẻ. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, Trung Quốc ngày càng thách thức ảnh hưởng của Việt Nam ở Campuchia và Lào, chủ yếu bằng cách vận dụng những dự án trong Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) nhằm nâng cao và mở rộng ảnh hưởng trong khu vực. Khả năng tài chính không thể so sánh với BRI, Hà Nội gần như chắc chắn lo ngại rằng nay họ không còn có thể trông chờ Campuchia và Lào đưa ra những quyết định phù hợp với an ninh quốc gia của mình. Động thái củng cố quan hệ với Campuchia và Lào của Trung Quốc trong những năm gần đây đã thực sự có tác động đến Việt Nam. Chẳng hạn, sự hỗ trợ của Trung Quốc có thể đã góp phần vào quyết định của Campuchia và Lào khi hai nước này không hoàn toàn ủng hộ lập trường của Việt Nam trong đàm phán Bộ Quy tắc Ứng xử ở Biển Đông của Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á (ASEAN).

Xét trường hợp Campuchia, hiện nay có những dấu hiệu bất ổn. Hun Sen, thủ tướng nước này trong suốt 35 năm nay, đã được Việt Nam ủng hộ hồi cuối thập niên 1970 khi ông này thuộc phe quân đội nổi dậy đã lật đổ chế độ Khmer Đỏ do Trung Quốc hậu thuẫn. Hun Sen cũng đã nhận được sự giúp đỡ lớn của Hà Nội trong thập niên 1980 khi chính quyền Hun Sen đang bị cấm vận bởi Trung Quốc, Hoa Kỳ và các nước khác trong khối ASEAN. Tuy vậy, trong những năm gần đây, gió đã đổi chiều ; Hun Sen nay đã trở thành một người bạn tốt của Chủ tịch Tập Cận Bình. Để tô đậm thêm sự gần gũi trong quan hệ đôi bên, Hun Sen là nhà lãnh đạo nước ngoài đầu tiên đến thăm Tập tại Trung Quốc trong lúc đại dịch Covid-19 đang hoành hành. Ông ta gọi Campuchia và Trung Quốc như những người bạn lâu năm, đáng tin cậy. Lòng trung thành của Hun Sen đối với Trung Quốc được đẩy lên một bậc nữa khi ông ta phụ họa quan điểm lịch sử xét lại của Bắc Kinh về việc hỗ trợ cho lực lượng Khmer Đỏ. Giờ đây, ông ta bỏ qua bất kỳ những phát biểu nào nói về những hành động vi phạm quá đáng của Bắc Kinh, và điều này hẳn gây khó chịu đặc biệt đối với Việt Nam ; Hà Nội bây giờ không còn đồng minh của mình ở Campuchia nữa.

Hơn thế nữa, hồi giữa tháng 10, chính quyền Hun Sen đã chào đón Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị và hai bên đã ký một thỏa thuận thương mại tự do mới, được thương thảo trong chưa đầy một năm. Trung Quốc nay đã là nước cung cấp viện trợ và nhà đầu tư lớn nhất cũng như là đối tác thương mại hàng đầu của Campuchia. Campuchia cũng là một thành viên tham gia tích cực vào BRI với giá trị đầu tư lên tới 5,3 tỉ USD, và Phnom Penh đang hưởng lợi dưới hình thức những dự án cơ sở hạ tầng bao gồm cầu, đường, sân bay, đường sắt, đập thủy điện và những đặc khu kinh tế (SEZs). Tại những nơi khác trên thế giới, như ở Sri Lanka, Bắc Kinh đã lợi dụng những dự án BRI nhằm giành được lợi ích địa chính trị khi chính quyền sở tại nhận thấy họ không đủ khả năng chi trả cho các khoản vay. Hun Sen bỏ qua một bên những lo ngại như vậy đối với Campuchia mặc dù một số nhà quan sát tin rằng Phnom Penh đã từ bỏ một phần chủ quyền quốc gia qua những thỏa thuận liên quan tới BRI, đặc biệt trong phạm vi những đặc khu kinh tế do Trung Quốc sở hữu.

Dù Hun Sen bác bỏ những báo cáo cho rằng Trung Quốc đang có kế hoạch xây dựng một căn cứ không quân và hải quân ở Ream và Dara Sakor, rõ ràng Bắc Kinh đang tham gia tài trợ cho việc xây dựng cơ sở hạ tầng ở những nơi này nhằm giúp họ tiếp cận khu vực này một cách thuận lợi hơn trong tương lai. Hơn nữa, hồi tháng 9, Campuchia đã cho phá dỡ những cơ sở vật chất của Mỹ tại Ream mà không thông báo cho Washington biết ; một động thái cho thấy rõ rằng Phnom Penh đã cố gắng làm công việc này trong bí mật. Hình ảnh chụp được cho thấy những đường băng ở Dara Sakor có thể tiếp nhận máy bay quân sự Trung Quốc. Lo ngại của Việt Nam tăng lên khi Trung Quốc và Campuchia liên tục tổ chức những cuộc tập trận quân sự chung bất chấp đại dịch Covid-19, làm nổi bật tầm quan trọng mà mỗi bên gắn cho những sự kiện này. Nếu Bắc Kinh tiếp cận được Ream hay Dara Sakor dọc theo Vịnh Thái Lan, hoặc, trong tình huống xấu nhất, Bắc Kinh đột ngột sở hữu và điều hành những căn cứ này, thì cạnh sườn phía tây của Việt Nam sẽ bị đe dọa nghiêm trọng. Bên cạnh sự hung hăng ngày càng tăng của Bắc Kinh ở Biển Đông, hẳn Hà Nội sẽ cảm thấy áp lực gia tăng từ sự bao vây địa chiến lược.

Ở Lào tình hình cũng đang diễn biến không thuận lợi. Bên cạnh chuyến thăm Campuchia tháng vừa rồi, Vương Nghị cũng đã ghé Lào nhằm đẩy mạnh hợp tác song phương trong lĩnh vực giảm nhẹ hậu quả của đại dịch và quảng bá BRI. Về BRI, chính phủ Lào đang mắc nợ Trung Quốc quá nhiều. Viêng Chăn rõ ràng không có đủ khả năng để trang trải chi phí cho những dự án cơ sở hạ tầng đồ sộ trong chương trình BRI, bao gồm việc xây dựng một đường xe lửa cao tốc chạy từ tỉnh Vân Nam của Trung Quốc tới thủ đô Viêng Chăn, cùng với những đập thủy điện dọc theo sông Mekong.

Thay vì chi tiền để thanh toán những món nợ nhằm xúc tiến các dự án trong chương trình BRI, chính phủ Lào có vẻ như sẵn lòng đem các tài sản quốc gia có giá trị khác để giao cho chủ nợ lớn nhất của mình. Chẳng hạn, hồi giữa tháng 9, một công ty quốc doanh của Trung Quốc đã nắm quyền kiểm soát phần lớn hệ thống lưới điện của Lào. Thậm chí có những quan ngại là Lào sẵn lòng trả các món nợ cho Trung Quốc bằng cách chuyển giao đất. Tương tự như ở Campuchia, Lào tích cực tham gia vào các hoạt động liên quan tới các đặc khu kinh tế với Trung Quốc. Các công ty Trung Quốc đã và đang xúc tiến thực hiện một khu nghỉ dưỡng hạng sang ở đặc khu kinh tế Boten phía bắc Lào, dọc theo biên giới với Trung Quốc, và nhiều đặc khu kinh tế khác đang tồn tại hoặc chẳng bao lâu nữa sẽ xuất hiện. Các đặc khu kinh tế thường cho Trung Quốc thuê đất trong nhiều thập niên để phát triển dự án bất động sản. Trong trường hợp ở Boten, Lào đã thỏa thuận cho Trung Quốc thuê đất với thời hạn 90 năm. Không khác gì Campuchia, những thỏa thuận như vậy tạo cho người ta ấn tượng rằng hiện nay Lào đang trở thành, hoặc thậm chí là đã trở thanh một "bán thuộc địa" của Trung Quốc.

Cuối cùng, việc xây dựng các đập thủy điện ở Lào do Trung Quốc tài trợ thông qua BRI – với mục đich tối hậu là biến Lào thành "Bình ắc quy của Đông Nam Á" – là một mối lo ngại đặc biệt với Việt Nam. Những đập thủy điện này sẽ hạn chế dòng chảy của nước xuống đồng bằng sông Cửu Long, gây nhiều khó khăn cho việc trồng trọt ở vựa lúa của Việt Nam, ảnh hưởng đến hàng triệu người và đe dọa gây ra nạn đói và mất sinh kế. Sự sụt giảm về nguồn tôm cá và phù sa sẽ làm trầm trọng thêm nguy cơ về môi trường. Các đập do Trung Quốc xây ở Campuchia tuy không nhiều bằng ở Lào nhưng cũng là những mối lo lớn đối với Hà Nội.

Hàng loạt các hoạt động của Trung Quốc tại hai quốc gia "đối tác chiến lược đặc biệt" truyền thống của Việt Nam hẳn là gây khó chịu đối với các nhà lãnh đạo Việt Nam. Mặc dầu ít công khai hơn, các tương tác giữa Việt Nam với Campuchia và Lào vẫn đang tiếp tục gần gũi một cách đặc biệt bất chấp ảnh hưởng đang mở rộng của Trung Quốc trong khu vực. Nhưng thực tế là hiện nay, Trung Quốc đã làm lu mờ ảnh hưởng của Việt Nam ở Đông Dương. Điều này có nghĩa là những lo lắng của Hà Nội sẽ tiếp tục tăng lên ngay trên "sân sau" của mình. Trong những năm tới đây, có khả năng Hà Nội sẽ phải tìm những phương cách khác để can dự với Campuchia và Lào nhằm chống lại ảnh hưởng của Trung Quốc trong khu vực hết sức quan trọng này.

Derek Grossman

Nguyên tác : "Vietnam Is Losing Its Best Friends to China", The Diplomat, 02/11/2020.

Huỳnh Mỹ Xuyên dịch

Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 13/11/2020

Derek Grossman là chuyên gia phân tích cao cấp về quốc phòng tại RAND Corporation và là giáo sư thỉnh giảng tại Đại học Southern California.

**********************

Lê Mạnh Tiến, RFA, 12/11/2020

Trung Quốc đang thiết lập căn cứ quân sự ở Campuchia ?

Kể từ năm 2019, các quan chức Mỹ đã nhiều lần bày tỏ lo ngại rằng hai dự án do Trung Quốc tài trợ ở Campuchia được thiết kế nhằm mang lại một chỗ đứng vững chắc cho quân đội Trung Quốc ở Đông Nam Á. Trung Quốc và Campuchia có thể thu được gì từ một thỏa thuận như vậy ?

Thủ tướng Campuchia Hun Sen (phải) duyệt đội danh dự với Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường tại Bắc Kinh hôm 16/5/2017 - AFP

Hai căn cứ tạo ra mối lo ngại đều nằm dọc theo bờ biển phía Tây Nam của Campuchia. Đầu tiên là căn cứ Hải quân Ream ở tỉnh Preah Sihanouk, hiện là nơi đóng quân của một số tàu tuần tra cỡ nhỏ thuộc Hải quân Hoàng gia Campuchia. Căn cứ này đang được tu sửa lớn với nguồn kinh phí do Trung Quốc chi trả. Cơ sở hạ tầng bao gồm nhiều tòa nhà nhỏ, một trong số đó được Mỹ tài trợ xây dựng từ năm 2012 và là trung tâm an ninh hàng hải. Hồi tháng 1/2020, Campuchia đã hỏi Mỹ liệu họ có trả tiền để nâng cấp tòa nhà hay không. Mỹ đã đồng ý, nhưng chỉ trong vài tháng, Campuchia đã thay đổi quyết định và nói rằng họ không cần sự giúp đỡ của Mỹ nữa. Thay vào đó, Trung Quốc sẽ chi trả tiền nâng cấp. Đến tháng 9/2020, trung tâm an ninh hàng hải đã được di dời và tòa nhà bị phá bỏ.

Địa điểm thứ hai nằm xa hơn, trên bờ biển tại Dara Sakor thuộc tỉnh Koh Kong. Năm 2008, một nhóm các công ty xây dựng Trung Quốc do Tập đoàn Phát triển Liên minh (UDG) đứng đầu đã đàm phán hợp đồng 99 năm với Chính phủ Campuchia thuê 36.000 hectares (360 triệu m²) bất động sản đắc địa bên bờ biển tại Dara Sakor. Khu vực này chiếm 20% đường bờ biển của Campuchia. Dự án khu công nghiệp, nhà ở và du lịch trị giá 3,8 tỷ USD bao gồm một cảng nước sâu và một đường băng sân bay dài 3,2 km có thể chứa hầu hết các loại máy bay quân sự. Kể từ đó, dự án này đã trở thành một trong những dự án thuộc Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của Trung Quốc.

Theo Chính phủ Mỹ, Căn cứ Hải quân Ream và khu nghỉ dưỡng tại Dara Sakor có thể được Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA) sử dụng làm cơ sở hậu cần quân sự. Ngoại trưởng Mike Pompeo đã cảnh báo rằng nếu đúng như vậy thì điều này sẽ "đe dọa sự ổn định của Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương". Tháng 9/2020, Mỹ đã áp đặt các lệnh trừng phạt đối với UDG, cáo buộc doanh nghiệp nhà nước Trung Quốc này đã trục xuất trái phép người Campuchia khỏi vùng đất của họ và gây ra thiệt hại về môi trường trong công viên quốc gia.

Phản ứng từ Campuchia và Trung Quốc

Campuchia kiên quyết phủ nhận việc Trung Quốc sắp thiết lập sự hiện diện quân sự ở nước này. Thủ tướng Hun Sen đã bác bỏ thông tin trên các phương tiện truyền thông phương Tây, coi đó là "tin giả" khi cáo buộc rằng Trung Quốc và Campuchia đã ký một thỏa thuận bí mật cho phép PLA tiếp cận Ream trong 30 năm. Ông Hun Sen viện dẫn Hiến pháp Campuchia năm 1993, trong đó quy định rằng Campuchia "sẽ không cho phép bất kỳ căn cứ quân sự nước ngoài nào trên lãnh thổ của mình", và nói rằng sự hiện diện quân sự của Trung Quốc sẽ vi phạm tính trung lập của đất nước vốn cũng được ghi trong Hiến pháp. Ông Hun Sen cam kết rằng một khi căn cứ Hải quân Ream được nâng cấp, Campuchia sẽ hoan nghênh tất cả hải quân nước ngoài sử dụng căn cứ này và Trung Quốc sẽ không được độc quyền tiếp cận.

Công trường xây dựng sân bay của công ty Union Development Group của Trung Quốc tại Botum Sakor, tỉnh Koh Kong, Campuchia hôm 6/5/2018 Reuters

Trung Quốc cũng mạnh mẽ phủ nhận cáo buộc rằng họ muốn PLA đóng quân ở Campuchia. Tranh cãi này cũng đã từng có tiền lệ. Trong những năm 1990, báo chí cho rằng các cơ sở quân sự do Trung Quốc xây dựng ở Myanmar, bao gồm các căn cứ hải quân và các trạm thu tin tức tình báo, đều do quân nhân Trung Quốc điều khiển. Tuy nhiên, không có bất kỳ bằng chứng nào để hỗ trợ những thông tin này. Tất nhiên, lần này tình hình hoàn toàn khác. Trung Quốc ngày nay có lợi ích toàn cầu, và theo một báo cáo của Lầu Năm Góc được công bố hồi tháng 9, Bắc Kinh đang "tìm cách thiết lập một cơ sở hạ tầng hậu cần và cơ sở ở nước ngoài để cho phép PLA triển khai và duy trì sức mạnh quân sự ở tầm xa hơn". Trung Quốc đã thiết lập căn cứ quân sự ở nước ngoài đầu tiên tại Djibouti từ năm 2017.

Báo cáo của Lầu Năm Góc tiếp tục mô tả cách PLA có thể sử dụng các cơ sở quân sự của Trung Quốc ở nước ngoài để hỗ trợ các hoạt động quân sự trong xung đột vũ trang, cung cấp thông tin tình báo tín hiệu chiến lược, tiến hành huấn luyện và tập trận với các nước khác và giám sát lực lượng Mỹ. Có ý kiến cho rằng PLA đã "xem xét" các địa điểm đặt các cơ sở hậu cần quân sự ở Indonesia, Myanmar, Singapore và Thái Lan, đặc biệt là tại Campuchia. Nếu lo ngại của Mỹ là đúng và Trung Quốc muốn triển khai PLA tới Campuchia thì đây sẽ là một điều nguy hiểm với an ninh khu vực.

Việt Nam bị uy hiếp

Ream và Dara Sakor đều hướng ra Vịnh Thái Lan, và các tàu chiến của Trung Quốc được triển khai ở đây sẽ chỉ mất một ngày để tới eo biển Malacca có tầm quan trọng chiến lược mà phần lớn năng lượng nhập khẩu của Trung Quốc đi qua. Các nhà phân tích Trung Quốc từ lâu đã coi eo biển Malacca là nơi dễ tổn thương chiến lược. Sự hiện diện của tàu chiến gần đó để bảo vệ các tàu hàng Trung Quốc có thể giúp giảm bớt tình trạng mất an ninh năng lượng của Bắc Kinh.

Mặc dù sự hiện diện quân sự của Trung Quốc ở Campuchia sẽ không có giá trị gì trong việc thúc đẩy các yêu sách bành trướng của Bắc Kinh ở Biển Đông do nước này đã xây dựng các căn cứ quân sự lớn trên 7 đảo nhân tạo ở Trường Sa. Nhưng nó sẽ gây ra áp lực đối với Việt Nam. Trong một cuộc khủng hoảng Trung-Việt về các đảo đang tranh chấp, Bắc Kinh có thể gửi đi một thông điệp chiến lược bằng cách gửi tàu chiến và máy bay quân sự đến Campuchia như một lời cảnh báo đối với Hà Nội.

Có lẽ lợi thế chủ yếu cho Chính phủ Hun Sen sẽ là tiền, dưới dạng phí trả cho quyền cập bến và hạ cánh hoặc hỗ trợ tài chính. Chính quyền Campuchia đang cần tiền để phát triển kinh tế khi mà nền kinh tế đang gặp khó khăn bởi đại dịch Covid-19 và sự cấm vận từ phương Tây. Nhưng ông Hun Sen cũng cần phải cân nhắc những rủi ro tiềm ẩn. Sự hiện diện của các lực lượng quân sự nước ngoài luôn gây ra một sự tranh cãi trong nước và sự hiện diện của PLA ở Campuchia gần như chắc chắn sẽ trở thành "cột thu lôi" cho những "sấm sét chỉ trích" nhằm vào ông Hun Sen. Ngày 23/10, cảnh sát đã phải giải tán một cuộc biểu tình bên ngoài Đại sứ quán Trung Quốc ở Phnom Penh phản đối việc Trung Quốc có kế hoạch đóng quân ở Campuchia.

Sự hiện diện của PLA tại Campuchia cũng sẽ giáng một đòn mạnh vào quan hệ song phương với Việt Nam. Mặc dù ông Hun Sen có quan hệ thân thiết với Trung Quốc nhưng ông luôn thận trọng vun đắp mối quan hệ chính trị thân tình với Hà Nội. Và khi sự cạnh tranh chiến lược Trung-Mỹ leo thang ở Đông Nam Á, một số thành viên ASEAN bè bạn của Campuchia cũng sẽ ngờ vực về khả năng có một cơ sở quân sự của Trung Quốc ở Campuchia.

Hiện tại, kế hoạch của Trung Quốc đối với căn cứ Hải quân Ream và Dara Sakor vẫn còn chưa rõ ràng. Tuy nhiên, nhiều khả năng các dự án quân sự này sẽ trở thành hiện thực. Và khi đó, Việt Nam là quốc gia phải dè chừng hậu quả nhiều nhất.

Lê Mạnh Tiến

Nguồn : RFA, 12/11/2020