Tại sao Marx sai? (Carl Bildt)
Đúng là bàn tay của triết gia Marx chưa nhúng máu của ai nhưng tư tưởng của Marx đã gây ra một cuộc thảm sát kinh hoàng nhất trong lịch sử loài người: 100 triệu người đã bị giết hại. Đáng buồn là còn rất nhiều người VN trong đó không ít trí thức vẫn cho rằng Marx không có tội tình gì, tất cả là do Lê-Nin, một trùm khủng bố gây ra. Một lần nữa, người VN nên đọc bài này để hiểu thêm về một học thuyết sai lầm đã gây ra những đổ vỡ khủng khiếp như thế nào. Vì sao trí thức VN cần quan tâm và thảo luận về tư tưởng chính trị...
Tại lễ kỷ niệm chủ nghĩa Marx ở Bắc Kinh vào tuần trước, Chủ tịch
Trung Quốc Tập Cận Bình tuyên bố, “như ánh mặt trời ló rạng, học thuyết
này đã soi sáng con đường cho nhân loại khám phá quy luật của lịch sử và
tìm đường giải phóng chính mình.” Ông còn tuyên bố rằng Marx “đã chỉ ra
con đường lý thuyết khoa học để tiến tới một xã hội lý tưởng nơi mọi
người được hưởng sự bình đẳng và tự do, không còn áp bức hay bóc lột.”
Do những điều ông Tập phát biểu là ở một nước Trung Quốc theo chủ
nghĩa Marx, những người tham dự không còn lựa chọn nào khác ngoài việc
đồng tình với chúng. Tuy nhiên, phát biểu tại Trier cùng ngày, Chủ tịch
Uỷ ban châu Âu Jean-Claude Juncker cũng đưa ra nhận định riêng của mình
khá hào phóng với Marx: “Ngày nay, ông bị gán cho những thứ mà ông không
phải chịu trách nhiệm và cho những việc không phải do ông gây ra, bởi
có nhiều quan điểm ông viết ra đã được biên soạn lại thành những điều
đối nghịch.”
Ý nghĩa đằng sau câu nói này của Juncker chưa thực sự rõ ràng. Xét
cho cùng, chủ nghĩa Marx gây ra đau khổ cho hàng chục triệu người vốn đã
bị buộc phải sống dưới những chế độ tự ủng hộ chủ nghĩa Marx. Phần lớn
trong thế kỷ 20, 40% nhân loại phải chịu cảnh đói ăn, lao động cưỡng
bức, bị kiểm duyệt và các hình thức đàn áp khác dưới tay của những người
tự xưng là các nhà Marxist.
Trong phát biểu của mình, Juncker dường như muốn ám chỉ đến phản đề
thường thấy: tội ác của những người cộng sản trong suốt thế kỷ 20 đều do
người ta bóp méo tư tưởng của Marx, chứ bản thân ông không phải chịu
trách nhiệm.
Lập luận này có hợp lý không? Marx đã dành phần lớn cuộc đời mình để
phân tích nền kinh tế chính trị phương Tây trong giai đoạn công nghiệp
hoá vào giữa thế kỷ 19. Song, những ảnh hưởng lâu dài của ông liên quan
tới những tư tưởng của ông về tương lai cũng như tác động của chúng đối
với xã hội. Khi xem xét di sản của Marx, chúng ta không thể bỏ qua khía
cạnh này.
Marx coi tài sản tư hữu là căn nguyên của mọi tội lỗi trong các xã
hội tư bản mới nổi trong thời đại của ông. Theo đó, ông tin rằng chỉ
bằng cách bãi bỏ nó mới giải quyết được sự phân chia giai cấp trong xã
hội và qua đó đảm bảo cho một tương lai hòa hợp của con người. Sau này,
cộng sự của Marx là Friedrich Engels tuyên bố rằng dưới chế độ cộng sản,
nhà nước sẽ không còn cần thiết nữa và “sẽ lụi tàn đi.” Những lời khẳng
định này không phải là suy đoán, mà đúng hơn là được đưa ra như các
tuyên bố khoa học về viễn cảnh tương lai.
Nhưng, tất nhiên những luận điểm đó đều là rác rưởi, và học thuyết về
lịch sử của Marx – chủ nghĩa duy vật biện chứng – đã được chứng minh là
sai lầm và nguy hiểm trong mọi khía cạnh thực tiễn. Nhà triết học lỗi
lạc thế kỷ 20, Karl Popper, một trong những người phê bình Marx mạnh mẽ
nhất, đã gọi Marx là “nhà tiên tri sai lầm.” Và nếu cần thêm bằng chứng,
thì đó là việc các quốc gia ủng hộ chủ nghĩa tư bản trong thế kỷ 20 đã
trở thành những xã hội dân chủ, cởi mở và thịnh vượng.
Ngược lại, những chế độ từ chối chủ nghĩa tư bản và đi theo chủ nghĩa
Marx đều đã thất bại, và không phải do trùng hợp ngẫu nhiên hay là do
những tín đồ của chủ nghĩa Marx hiểu lầm học thuyết của ông. Bãi bỏ chế
độ tư hữu và thiết lập nền kinh tế nhà nước không chỉ cướp đi tinh thần
kinh doanh, vốn rất cần cho việc thúc đẩy xã hội phát triển, mà thậm chí
còn xoá bỏ quyền tự do của con người.
Bởi chủ nghĩa Marx coi tất cả những mâu thuẫn trong xã hội là sản
phẩm của đấu tranh giai cấp, điều sẽ biến mất khi quyền tư hữu tài sản
không còn, nên sau khi xây dựng chủ nghĩa cộng sản thì sự bất đồng quan
điểm không còn được cho phép. Theo mặc định, bất kỳ thách thức nào đối
với chế độ mới đó đều được coi là tàn dư bất hợp pháp của chế độ áp bức
trước đó.
Do đó, những chế độ theo chủ nghĩa Marx trên thực tế đều là sự mở
rộng mang tính logic của học thuyết Marx. Tất nhiên Juncker đã đúng khi
cho rằng Marx, qua đời 34 năm trước Cách mạng Nga, không phải chịu trách
nhiệm đối với những trại cải tạo lao động, nhưng các tư tưởng của Marx
phải chịu trách nhiệm đối với chúng.
Trong công trình nghiên cứu mang tính cột mốc có nhan đề Main
Currents of Marxism (Những dòng chảy chính của chủ nghĩa Marx), gồm ba
tập, nhà triết học Ba Lan Leszek Kolakowski, người đã trở thành một nhà
phê bình hàng đầu về chủ nghĩa Marx sau một thời tuổi trẻ ủng hộ chủ
nghĩa này, lưu ý rằng Marx gần như không quan tâm tới con người dù họ
thực sự tồn tại. “Chủ nghĩa Marx rất ít hoặc không để ý tới thực tế là
con người được sinh ra và chết đi, họ là đàn ông hay đàn bà, trẻ hay
già, khoẻ mạnh hay ốm yếu.” Cũng như vậy, “trong mắt ông, cái ác và sự
đau khổ chẳng có ý nghĩa gì ngoại trừ là công cụ của giải phóng. Chúng
chỉ là những thực tế xã hội thuần tuý, chứ không phải là một phần thiết
yếu của điều kiện sống con người.”
Góc nhìn của Kolakowski giúp lý giải việc nhiều chế độ theo đuổi học
thuyết mang tính tiên định và máy móc này của Marx buộc phải áp dụng chủ
nghĩa toàn trị khi đối mặt với thực tế của một xã hội phức tạp. Họ
không phải lúc nào cũng thành công, nhưng kết quả thì bao giờ cũng bi
thảm.
Về phần mình, Tập coi sự phát triển kinh tế của Trung Quốc trong vài
thập niên qua là “minh chứng thép” cho giá trị tiếp tục của chủ nghĩa
Marx. Song, thực tế lại là điều ngược lại. Nên nhớ rằng chính Trung Quốc
thời cộng sản thuần tuý đã gây ra nạn đói và sự khủng bố trong phong
trào “Đại nhảy vọt” và “Cách mạng Văn hoá.” Thời điểm Mao ra quyết định
tịch thu đất đai của nông dân và quốc hữu hóa các công ty của doanh nhân
cũng là lúc các thảm kịch đã được dự báo trước. Kể từ đó Đảng Cộng sản
Trung Quốc (ĐCSTQ) đã từ bỏ cách tiếp cận giáo điều này.
Dưới thời người kế nhiệm Mao là Đặng Tiểu Bình, ĐCSTQ đã phát động
chính sách “mở cửa” kinh tế. Sau năm 1978, Trung Quốc tiến hành khôi
phục chế độ tư hữu và cho phép tư nhân thành lập doanh nghiệp, và kết
quả thật sự ngoạn mục.
Ngày nay, nếu sự phát triển của Trung Quốc bị kìm hãm bởi bất cứ thứ
gì, thì đó là tàn dư của chủ nghĩa Marx vốn còn hiện hữu tại các doanh
nghiệp nhà nước yếu kém và trong hoạt động đàn áp những người bất đồng
chính kiến. Hệ thống độc đảng tập trung của Trung Quốc đơn giản là không
tương thích với một xã hội đa dạng và hiện đại.
Hai trăm năm sau ngày sinh của Marx, ngẫm nghĩ về di sản trí tuệ của
Marx chắc chắn vẫn là một điều khôn ngoan. Tuy nhiên, chúng ta làm vậy
không phải để kỷ niệm, tung hô, mà để phòng ngừa cho xã hội cởi mở của
chúng ta khỏi những cám dỗ về chủ nghĩa toàn trị vốn đang ẩn náu trong
các lý thuyết sai lệch của ông.
Nguồn: Carl Bildt, “Why Marx Was Wrong”, Project Syndicate, 09/05/2018.
Đậu Thế Hoàng chuyển ngữ
Lê Hồng Hiệp biên tập
Lê Hồng Hiệp biên tập