Cải cách thể chế, "nhóm lợi ích" và "bè cánh" (Xuân Dương)
Người
viết cho rằng đã đến lúc phải quyết liệt chống "bè cánh", xem "bè cánh"
là nguy cơ cao nhất đe dọa sự phát triển của đất nước, sự tồn vong của
dân tộc.
Sai
phạm trong quản lý, điều hành kinh tế chỉ là hệ quả của tham nhũng
quyền lực, tham nhũng chính sách hay cũng là hệ quả của công tác cán bộ ?
Phát biểu bế mạc Hội nghị Trung ương 5 khóa 12 do Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng trình bày có đoạn :
"Nền
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa mà nước ta xây dựng là
nền kinh tế vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của kinh tế thị
trường, đồng thời bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa phù hợp với từng
giai đoạn phát triển của đất nước ;
Là
nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế, có sự quản lý của
Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh
đạo, nhằm mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh".
Vấn
đề là ở chỗ, nếu không uyển chuyển, linh hoạt, chúng ta sẽ khó dung hòa
một nền kinh tế "vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của kinh tế
thị trường" trong khi phải"bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa".
Hiện
thời, Nhà nước đang kêu gọi các quốc gia, nhóm quốc gia theo thể chế tư
bản, các định chế tài chính quốc tế công nhận Việt Nam có nền kinh tế
thị trường.
Vấn
đề là nếu các nước có thiện chí công nhận thì họ sẽ phải theo các tiêu
chí của chúng ta hay theo chuẩn mực mà đa số quốc gia đang áp dụng ?
Để
tháo gỡ nút thắt này, Tổng Bí thư đưa ra một gợi mở, đó là định hướng
phải "phù hợp với từng giai đoạn phát triển của đất nước".
Theo
tinh thần đó, nhiệm vụ của các nhà hoạch định chính sách là phải tìm
xem "giai đoạn phát triển của đất nước" hiện nay phù hợp với cơ chế thị
trường nào ?
Nói
cách khác, thể chế kinh tế hiện nay đã phù hợp các chuẩn mực để thế
giới công nhận nền kinh tế của ta là "kinh tế thị trường" hay chúng ta
cần "cải cách thể chế kinh tế" ?
Trong
trường hợp các nhà hoạch định chính sách thấy rằng, cải cách thể chế
kinh tế là bức xúc không thể trì hoãn thì có cần "giãn tiến độ định
hướng" để hội nhập sâu rộng hơn với nền kinh tế thế giới ?
Khi nền kinh tế đủ mạnh, có thể vài năm hoặc vài chục năm nữa chúng ta sẽ có những điều chỉnh chiến lược theo định hướng ?
Mặt
khác, nếu quả thật cải cách thể chế kinh tế là bức xúc không thể trì
hoãn thì cải cách luật pháp - một cách nói khác của cải cách thể chế
chính trị có cần thiết ?
Về vấn đề này, xin nêu một vài ý kiến.
Trong nền kinh tế thị trường, doanh nhân, doanh nghiệp có thể làm bất kỳ điều gì mà pháp luật không cấm.
Để tránh xung đột lợi ích, công chức không được phép trực tiếp kinh doanh, nhiều quốc gia đã có những đạo luật quy định cụ thể.
Tại
Việt Nam, có công chức nắm vị trí quan trọng trong bộ máy hành pháp
nhưng lại bằng cách này hay cách khác đồng thời là chủ sở hữu các doanh
nghiệp tư nhân hoặc giữ cổ phần chi phối trong doanh nghiệp sau cổ phần
hóa.
Thứ
trưởng Bộ Công thương Hồ Thị Kim Thoa, Chủ tịch Đà Nẵng Huỳnh Đức Thơ,
Phó Chủ tịch Nghệ An Lê Ngọc Hoa là những ví dụ cho nhận định này.
Sẽ
thật ngây thơ nếu cho rằng, một công chức nhà nước sẽ không bao giờ hỗ
trợ vợ, con, người thân trong việc kinh doanh của gia đình mình.
Báo
Laodong.com.vn ngày viết : "Trước khi đặt những câu hỏi về việc liệu
Tổng công ty Xây dựng công trình giao thông 4 (Cienco4) - chủ đầu tư dự
án BOT cầu Bến Thủy - có được tỉnh Nghệ An "ưu ái" trong các loạt bài
trước đây của Lao Động, chúng tôi đã tìm hiểu kỹ hơn về Cienco4 và nhận
thấy : Ảnh hưởng của gia đình Phó Chủ tịch tỉnh Nghệ An Lê Ngọc Hoa đối
với Cienco4 là rất lớn" [1].
Báo chí đã đề cập quá nhiều về vấn đề công chức đồng thời là doanh nhân, chẳng hạn "Vào công chức để làm giàu dễ phạm tội" (Vietnamnet.vn, 13/10/2016) ;
"Anh
đã làm công chức thì hãy xác định là phục vụ cho nhân dân, đừng bao giờ
anh mơ tưởng đến làm giàu. Muốn làm giàu thì hãy ra khu vực tư nhân
mà làm" (cand.com.vn, 1/1/2014) ;
"Đã làm công chức đừng mong làm giàu" (Tienphong.vn 11/11/2013) ;…
Ít
nhất, vấn đề công chức làm giàu đã được đề cập 5 năm nay, đó là khoảng
thời gian đủ dài để các nhà hoạch định chính sách xem xét.
Vì
sao nhà nước vẫn chưa ban hành một đạo luật về "Xung đột quyền lợi"
trong hoạt động kinh doanh như Hoa Kỳ và nhiều nước khác ?
Có
những điều tưởng chừng đơn giản nhưng lại ẩn chứa nguy cơ khó lường,
chẳng hạn Luật Giáo dục đại học và một số văn bản dưới luật quy định
chính quyền địa phương có quyền đưa công chức tham gia Hội đồng quản trị
các đại học ngoài công lập.
Việc
một công chức nhà nước tham gia Hội đồng quản trị một cơ sở tư nhân,
nghĩa là tham gia điều hành hoạt động của cơ sở đó trở nên hợp pháp theo
Luật Giáo dục đại học nhưng bất hợp pháp theo Luật Cán bộ, công chức
nói lên điều gì ?
Xung
đột lợi ích là khái niệm không mới cả ở Việt Nam và thế giới, liệu có
phải quá trình làm luật bị "nhóm lợi ích" chi phối hoặc ít nhất là trì
hoãn nhằm hợp thức hóa sự việc đã rồi ?
Nói
cách khác, nếu có một đạo luật như vậy được ban hành thì nguyên tắc
không hồi tố sẽ đảm bảo cho các công chức - doanh nhân bảo toàn nguyên
vẹn cả tài sản lẫn danh tiếng ?
Những
khuyết điểm của ông Đinh La Thăng mà Ủy ban Kiểm tra Trung ương nêu
lên, chủ yếu thuộc phạm trù "thể chế kinh tế" nhưng có lẽ không hoàn
toàn là như vậy.
Việc
vận dụng một cách vội vã, thiếu các đánh giá khoa học mô hình Cheabol
Hàn Quốc vào Việt Nam có lẽ mới là nguyên nhân căn bản.
Cheabol
là các tập đoàn kinh tế gia đình, với kinh tế tư nhân, bào toàn và phát
triển vốn là nhiệm vụ sống còn trong khi các tập đoàn, tổng công ty của
chúng ta lại tuân theo nguyên tắc "tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ
trách".
Một
khi lãnh đạo là quyền của "tập thể" thì ông Thăng có sai cũng không
"sai một mình", quanh ông có "tập thể" và trên ông còn lãnh đạo cấp Bộ,
Chính phủ vì thế kỷ luật một mình ông là chưa đủ.
Thậm
chí chỉ kỷ luật những chuyện khi ông Thăng phụ trách bên Dầu khí cũng
chưa đủ mà còn cần xem xét thêm cả những bất cập trong ngành Giao thông,
khi ông Thăng giữ vai trò "tư lệnh".
Cải
cách "thể chế kinh tế" nhất thiết phải đi kèm với cải cách "thể chế
quyền lực", phải thực sự coi Quốc hội là cơ quan quyền lực cao nhất.
Sai
phạm trong quản lý, điều hành kinh tế chỉ là hệ quả của tham nhũng
quyền lực, tham nhũng chính sách hay cũng là hệ quả của công tác cán bộ ?
Những
người năng lực yếu nắm trong tay quyền quản lý tài nguyên, vốn, nhân
lực… đồng thời lại là người quản lý doanh nghiệp hoặc có liên quan đến
các "nhóm lợi ích" không tránh khỏi việc ban hành chủ trương sai hoặc
chỉ đạo, điều hành kém.
Bên cạnh đó không ít người nếu không phải là vì "nhóm lợi ích" thì cũng vì các mục tiêu cục bộ, địa phương.
Cũng
nên nói thẳng, đặt lợi ích địa phương lên trên lợi ích quốc gia, dân
tộc cũng là một dạng "lợi ích nhóm" và sự nguy hiểm của nó không hề kém
các "nhóm lợi ích" khác.
Câu
chuyện bán đảo Sơn Trà - Đà Nẵng là một ví dụ. Năm 1977, Thủ tướng
Chính phủ ban hành quy định về rừng cấm Sơn Trà, đến năm 1992 khu vực
này trở thành "Khu bảo tồn thiên nhiên Sơn Trà" với diện tích 4.439 ha.
Gần
đây, theo quy hoạch mới, tại bán đảo Sơn Trà sẽ hình thành Khu du lịch
Quốc gia Sơn Trà, diện tích dành cho khu tập trung phát triển là 1.056
ha, chiếm 1/4 tổng diện tích toàn bán đảo.
Tuy
nhiên, tại hội thảo "Giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững bán đảo
Sơn Trà" do Trung tâm nghiên cứu con người và thiên nhiên, Trung tâm bảo
tồn đa dạng sinh học nước Việt xanh (greenViet) và nhóm nghiên
cứu-giảng dạy Môi trường & Tài nguyên sinh vật thuộc Đại học Đà Nẵng
tổ chức, các nhà khoa học đã chỉ ra rằng thực chất "khu bảo tồn thiên
nhiên Sơn Trà" đã mất 41% diện tích [2].
Ai
cũng hiểu "khu bảo tồn thiên nhiên" là tài sản mà thế hệ hôm nay để
dành cho con cháu mai sau, đó không chỉ đơn thuần là cảnh quan thiên
nhiên mà còn là việc bảo vệ các hệ động - thực vật hoang dã, các nguồn
gen quý có nguy cơ bị tuyệt chủng.
Lợi ích mà các khu bảo tồn thiên nhiên mang lại là chung cho đất nước và nhân loại, không riêng cho địa phương nào.
Trong
khi đó "khu du lịch quốc gia" dù dưới bất kỳ hình thức nào cũng đều
nhằm đến mục tiêu kinh tế, mục tiêu thu lợi từ hoạt động du lịch và
đương nhiên địa phương quản lý trực tiếp sẽ là nơi hưởng lợi đầu tiên và
nhiều nhất.
Sử
dụng, khai thác một cách tùy tiện nguồn tài nguyên thiên nhiên mà bao
thế hệ người Việt hy sinh xương máu giành lại chính là có tội với hậu
thế, không đơn thuần chỉ là lợi ích cục bộ, địa phương.
Việc nhanh chóng phê duyệt cho công ty gang thép Formosa đầu tư vào Hà Tĩnh thời gian 70 năm đã gây hậu quả ngay lập tức.
Lợi chưa thấy nhưng môi trường biển bị hủy hoại không biết bao nhiêu năm mới khắc phục được.
Phải
chăng chính vì tồn tại những nhận thức sai lầm về sự "vô hạn" của nguồn
lực tự nhiên mà nhiệm vụ đầu tiên trong 5 nhiệm vụ được Tổng Bí thư
Nguyễn Phú Trọng đề cập là :
"Hoàn
thiện thể chế về huy động, phân bổ, sử dụng có hiệu quả các nguồn lực
và thể chế về phân phối kết quả làm ra để giải phóng sức sản xuất, tạo
động lực và nguồn lực cho tăng trưởng, phát triển, bảo đảm tiến bộ, công
bằng xã hội, quốc phòng, an ninh quốc gia" [3].
"Sử dụng có hiệu quả các nguồn lực" là
cách nói tổng quát, cần phải hiểu trong đề xuất này bao gồm cả việc bảo
vệ, tăng cường "nguồn lực" chứ không phải chỉ là "sử dụng".
Báo chí, các nhà lý luận nói nhiều đến "cải cách thể chế kinh tế", "cải cách nền hành chính quốc gia".
Một
số công bố gần đây đề cập đến "cải cách thể chế chính trị" của Trung
Quốc như "Cải cách thể chế chính trị ở Trung Quốc từ năm 1978 đến nay"
[4] hoặc "Kinh nghiệm cải cách thể chế của Trung Quốc và bài học đối với
Việt Nam" (Giáo sư, Tiến sĩ Đỗ Tiến Sâm ; Tiến sĩ Hoàng Thế Anh - Viện
Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) [5].
Không
khó để nhận thấy sự thận trọng khi sử dụng ngôn từ của giới học thuật
Việt Nam, nhưng có lẽ điều này không quá quan trọng, điều cần quan tâm
là nội hàm của các "cải cách" đó chứ không phải gọi tên nó như thế nào.
Lâu
nay, có một xu hướng sai lầm xem những gì gắn với "nhóm lợi ích" đều là
không tốt, nói đây là sai lầm bởi thực tế cho thấy không phải cứ "nhóm
lợi ích" là xấu, là lũng đoạn kinh tế, pháp luật, chính trị,…
Vậy phải dùng tên gọi nào để thể hiện, rằng "chui" vào đó thì chẳng có gì tốt đẹp ?
Cụm
từ thay thế nên dùng là "bè cánh" lấy từ nhận định "kết bè, kéo cánh"
mà Nghị quyết Trung ương 4 (khóa 11, 12) và Tổng Bí thư từng nhiều lần
đề cập.
"Bè cánh" theo cách hiểu xưa nay của dân chúng không bao hàm ý nghĩa tích cực.
Nếu
"nhóm lợi ích" chỉ mới đạt đến mức "thâu tóm, lũng đoạn nhà nước" thì
"bè cánh" còn đi xa hơn, mục tiêu mà "bè cánh" hướng tới là nắm quyền
lực (tuyệt đối) để khỏi phải "lũng đoạn" quyền lực.
Khi
một "bè cánh" nắm quyền kiểm soát đất nước thì việc đầu tiên mà họ làm
là thay đổi Hiến pháp, điều này có thể thấy ở Thái Lan, Myanmar,
Ukraine, Thổ Nhĩ Kỳ,…
Một
khi đã nắm quyền lực trong tay thì người ta chỉ việc sử dụng quyền lực
đó chứ không cần thâu tóm hoặc lũng đoạn nó, về điều này, các "nhóm lợi
ích" dẫu có rất mạnh cũng khó làm được.
Nguy cơ về "nhóm lợi ích" đã được đề cập nhiều, đã được cảnh báo ở nhiều góc độ và cấp độ.
Nguy
cơ "bè cánh" cũng đã được nhận diện song dường như chúng ta vẫn còn e
ngại khi đề cập đến. Phải chăng sự nguy hiểm của "bè cánh" chưa đạt đến
mức báo động đỏ hay còn lý do nào khác ?
Việc
một số cá nhân mắc khuyết điểm "nghiêm trọng" hoặc "rất nghiêm trọng"
vẫn được cơ cấu vào các vị trí quyền lực có phải là do những "lá phiếu"
hay chỉ là chiến thuật ngắn hạn ?
Chắc
chắn Trung ương đã nhận thấy thực trạng và vì thế điểm thứ 5 trong phát
biểu phiên bế mạc Hội nghị Trung ương 5 khóa 12 của Tổng Bí thư là vô
cùng quan trọng :
"Đổi
mới phương thức lãnh đạo của Đảng, hoàn thiện thể chế kiểm soát quyền
lực, tinh giản bộ máy, biên chế, xây dựng đội ngũ cán bộ có năng lực,
phẩm chất, đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ ; nâng cao chất lượng, hiệu quả
hoạt động của toàn hệ thống chính trị".
Vấn đề là "hoàn thiện thể chế kiểm soát quyền lực" cần phải được tiến hành đồng bộ, trong Đảng và bộ máy Nhà nước.
Để kiểm soát quyền lực thì cần phải giảm "đầu mối", một trong những cách "giảm đầu mối" là "nhất thể hóa".
Khi
số lượng cán bộ, công chức, viên chức lên đến 2,8 triệu người thì khó
khăn trong "kiểm soát cán bộ" là không tránh khỏi và hậu quả tất yếu sẽ
dẫn tới khó khăn trong "kiểm soát quyền lực".
Một
trong những biện pháp "kiểm soát cán bộ" là "kê khai tài sản", nhiều
năm qua tài sản cán bộ kê khai không được công bố cho dân biết.
Khi "dân không biết" thì đương nhiên "dân không bàn, dân không kiểm tra" và việc kê khai đó trở nên không có tác dụng.
Thậm chí có nơi như thành phố Đà Nẵng còn coi bản kê khai tài sản của cán bộ là bí mật không được để lộ.
Không kiểm soát được cán bộ thì không thể kiểm soát quyền lực, điều này không biết có cần bàn luận thêm ?
Rất nhiều ý kiến cho rằng chống tham nhũng chính là chống "lợi ích nhóm".
Người
viết cho rằng đã đến lúc phải quyết liệt chống "bè cánh", xem "bè cánh"
là nguy cơ cao nhất đe dọa sự phát triển của đất nước, sự tồn vong của
dân tộc.
Xuân Dương
Nguồn : GDVN, 15/05/2017