Hà Nội: Khi loa phường đi vào nghệ thuật

Việc Hà Nội có động thái khởi động lại hệ thống loa công cộng (hay được gọi là "loa phường") đã yên nghỉ 5 năm nay khiến dư luận lại một phen xôn xao. 

Yến Năng đối thoại với loa phường

Giữa những luồng ý kiến về loa phường, có cả những diễn ngôn nghệ thuật. Trong đó loa phường được lắng nghe và đối thoại, hoặc được nâng tầm thành di sản.

Cãi loa

Yến Năng thường xuyên thực hiện những sắp đặt, trình diễn theo dòng thời sự. Giữa hàng loạt các tác phẩm về chiến tranh Nga -Ukraine, anh làm một trình diễn nhỏ với loa phường chiều 7/8. Thoạt đầu anh tính làm trên sân thượng một khu chung cư và mời khán giả tới xem. Nhưng về sau quyết định trình diễn trong một phòng chụp ảnh. Khán giả chỉ được tiếp cận qua ảnh và clip.

Để có những sắc thái biểu cảm đa dạng với loa như chúng ta có thể thấy qua ảnh, anh thật sự phải thoại với chiếc loa câm. "Nó sẽ là những lời ngẫu nhiên, mình nghĩ ra lúc đấy. Mình hình dung ra cái loa nói cái gì đó và mình nói lại. Không quan trọng nội dung, mang tính chất trình diễn thị giác là chính. Cốt để người xem thấy có một ông đang làm việc vô nghĩa là cãi nhau với loa", anh nói với tôi trước giờ thực hiện trình diễn. Và cho một ví dụ: "Tao đâu có thích nghe bài này tại sao mày bắt tao nghe!". Loa phường thường phát những bài nhạc cách mạng hoặc ca ngợi quê hương đất nước sau phần tin tức. Nhạc mục hay lặp đi lặp lại. Có dạo trên khắp các phố phường Hà Nội cứ 5 giờ chiều lại vang lên giọng Hồng Nhung trong bài Nhớ Hà Nội (Hoàng Hiệp). Kế đó là những nhắc nhở về luật giao thông đường bộ.

Ở những bức ảnh khác, Yến Năng ăn với loa (những sợi mì chính là dây điện), ngủ cạnh loa, chép những lời từ loa, cả ngồi thiền. Có khi anh cầm loa che kín mặt, trở thành "người loa". "Chúng ta ai cũng có lúc nào đó không khác gì cái loa, chỉ muốn người khác nghe mình mà không lắng nghe ai", anh thuyết minh. Và cuối cùng anh ký tên vào "bạn diễn" khi hoàn tất trình diễn. Cái loa lúc này là vật chứng cho tác phẩm và có thể bán với giá cao hơn giá mua. Nhưng Yến Năng giữ lại để sau này trưng bày cùng nhiều vật chứng của những lần trình diễn trước.

Trong trình diễn Loa, chiếc loa đơn giản được đặt trên ghế đẩu. Yến Năng hé lộ một số ý tưởng làm chân cho loa để biến tổng thể thành một tác phẩm điêu khắc trang trí. Anh đã phác thảo tầm 30 kiểu chân khác nhau trong đó có mẫu chó kim loại, đầu loa, mà anh gợi ý có thể dùng thay cho cặp chó đá bày hai bên cửa nhà. 

Chép những lời từ loa

 

"Loa trong một số giai đoạn rất cần thiết", Yến Năng nói. "Lúc chưa có công nghệ thông tin, điện thoại chưa đến tay từng người. Như dịch bệnh vừa rồi có loa cực kỳ tốt. Hoặc thời chiến tranh- Mỹ thả bom, lúc ấy cực kỳ cần. Nhật Bản bây giờ vẫn có hệ thống loa đến từng phòng ngủ một. Vì bên đó động đất sóng thần rất nhiều".

Theo anh, vai trò của loa phường giờ không còn quan trọng nên bắt mọi người phải nghe thụ động là điều vô lý. Anh nhận thấy người dân ngày nay thậm chí có thể tương tác với chính quyền qua những kênh thông tin được mở ra trên mạng xã hội. Càng chứng tỏ phương tiện thông tin một chiều loa phường đã trở nên lạc hậu, không thể hiện tinh thần lắng nghe của chính quyền.

"Không có gì vô ích hoàn toàn nhưng tùy thời kỳ, hoàn cảnh mà ứng dụng cho phù hợp", Yến Năng nói. "Cứ thấy loa là sửng cồ cũng không nên. Nhưng cũng do rất nhiều năm gần đây, loa toàn quấy nhiễu chứ cũng không có ích gì mấy. Nên người dân phản ứng cũng có lý của họ".

Khi loa phường phát nhạc vàng

Nguyễn Thế Sơn là tác giả của loạt ảnh Vinatree ghi lại sự sánh đôi của cây xanh và cột điện Hà Nội, trên đó thấp thoáng bóng dáng loa phường. Loa tiếp tục được anh đưa vào tranh lụa phát ra tiếng nhạc bolero. Nhờ những chiếc loa nhỏ gắn phía sau. Vài tác phẩm như vậy đã ra mắt công chúng Hà Nội từ 2017, kế đó được triển lãm tại Hàn Quốc.

Từng là "nạn nhân" của loa phường với 10 năm sống dưới chân cột loa tại khu tập thể ngay mặt đường 94 Thanh Nhàn. Đủ lâu để nỗi ám ảnh được nung nấu thành tác phẩm. Nhiều lần đưa đón con đi học piano trong vang vang tiếng loa, Sơn nảy ý định kết hợp loa phường với một âm thanh dễ chịu khiến nhiều người muốn nghe hơn. Mà theo tính toán của anh, nếu làm một cuộc trưng cầu dân ý thì nhạc vàng sẽ soán ngôi đầu. Thực tế đây là thứ nhạc không bao giờ có cửa được phát trên trên loa phường. Sơn coi kết hợp "trong mơ" này như một sự hòa giải giữa hai ý thức hệ.

Toàn bộ dự án mang tên Sắc màu của âm thanh bao gồm 15 bức tranh kèm 15 bài hát cùng với một số điêu khắc loa bằng thủy tinh, gốm… sẽ được tác giả công bố đầu năm sau. Tất nhiên loa phường trong tranh không cãi nhau mà hết bài này mới chuyển sang bài khác. Tiêu chí lựa chọn bài hát là thu âm trước 1975, kể những câu chuyện lãng mạn về sự chia cắt và không quá ủy mị.

"Thực tế trước 1975, tư liệu cũ cho thấy hai bên sông Bến Hải vẫn có cột điện và hệ thống loa chĩa sang nhau. Bên miền Nam nghe đâu vẫn phát nhạc vàng sang miền Bắc", Sơn cho biết. Trong thời gian lưu trú tại Hàn Quốc, Sơn được chứng kiến hệ thống loa do Nam Hàn dựng lên để chĩa sang Bắc Hàn. Cứ 2 cây số lại có một khối 36 loa công suất lớn, cứ đến giờ lại bật Kpop. 

 

"Kể cả nước văn minh cỡ nhất thế giới như Hàn Quốc vẫn đang tấn công láng giềng bằng loa", anh bình luận. "Việt Nam đang hòa bình nhưng ám ảnh về chiến tranh vẫn còn, tổn thương hậu chiến luôn thường trực. Những cách diễn đạt như 'phải đi tắt đón đầu', 'chiến dịch', 'ra quân', 'giành thắng lợi'… vẫn được sử dụng phổ biến. Mọi người vẫn đang sống trong những thói quen giống như thời chiến. Nó thể hiện trong tư duy không chỉ của lãnh đạo mà cả người dân. Mình hiểu loa chỉ là hệ quả của tư duy đấy mà ra".

Sau khi Hà Nội hé lộ ý định tái khởi động loa phường, không ít người có ý kiến kiểu: Tôi thấy loa phường rất phiền nhưng nó vẫn phát huy vai trò trong đại dịch. Sơn cho rằng đây cũng là một biểu hiện của tư duy hậu chiến. "Trông vậy đâu phải ai cũng phản đối loa phường. Vẫn có người bảo vẫn cần, vẫn tốt mà", Nguyễn Thế Sơn nói. "Chưa kể tâm lý của người Việt luôn muốn được điều khiển, muốn được ai đấy nói cho phải làm như thế nào. Người Việt trong cả một quá trình lịch sử đâu được giáo dục để suy nghĩ độc lập".

Sự xuất hiện của loa phường theo Sơn chỉ là một trong nhiều biểu hiện của thực tế gần như không tồn tại ranh giới giữa không gian riêng tư và không gian công cộng ở Việt Nam, kể từ sau 1954. "Cái này là hậu quả không tránh khỏi của việc các thế hệ trong gia đình phải cùng chia sẻ một không gian nhỏ hẹp từ xưa. Rất gần đây mình mới có quan niệm phòng riêng cho con cái, bố mẹ", anh phân tích. Quả thực hiện nay vẫn còn khá phổ tình trạng vô tư bắc loa hát karaoke mà không ngại làm phiền hàng xóm, không ít hàng quán vẫn cạnh tranh bằng cách phát nhạc inh ỏi để hút khách…

"Mình không hề có lịch sử tôn trọng không gian riêng tư. Nhiều chung cư vẫn như cái làng dọc. Hằng tuần vẫn phải tụ tập, nhậu nhẹt, hát hò cho cả làng biết mới chịu", Sơn nói. Tư duy 'một miếng giữa làng bằng một sàng xó bếp' vẫn phổ biến". Dù sao Nguyễn Thế Sơn vẫn giữ thái độ khách quan không coi loa là "kẻ thù cần phải loại bỏ ngay". Anh gợi ý một cách tiếp cận với những loa phường, dây điện hay những khu tập thể như những di sản đô thị. Mà chính anh đang dùng tác phẩm của mình để bảo tồn.

* Bài viết thể hiện quan điểm và văn phong riêng của tác giả Nguyễn Mạnh Hà, hiện sống ở Hà Nội

Nguồn tin BBC Tiếng Việt