Về đất hiếm, nguyên liệu mà Trung Quốc đang nắm thế thượng phong.
Một mỏ khai thác đất hiếm tại vùng Nội Mông. Trung Quốc kiểm soát 95 % sản lượng toàn cầu. REUTERS/Stringer
Thanh Hà
Ngành công nghiệp vũ khí của Mỹ lệ thuộc Trung Quốc.
Nhà Trắng và Lầu Năm Góc cùng ý thức được về nghịch lý này và đã có
những bước chuẩn bị đề phòng Bắc Kinh cắt nguồn cung cấp « nguyên liệu
của thế kỷ 21 », như nhận định của nhà báo Guillaume Pitron, tác gia
cuốn « Chiến tranh kim loại hiếm », NXB LLL (2018).
Truyền thông quốc tế dồn dập
đưa tin về chiến tranh thương mại Mỹ-Trung từ mùa xuân 2018 với những
vòng đàm phán kéo dài, rồi đến thỏa thuận bán phần, trong đó hai đối
thủ tuyên bố tạm buông vũ khí. Ở hậu trường, bộ Quốc Phòng Mỹ lặng
lẽ mở lại hồ sơ đất và kim loại hiếm và đã có những bước quan trọng
nhằm giảm bớt lệ thuộc vào nhà cung cấp gần như độc quyền của thế giới,
đó là Trung Quốc. Gần đây nhất, hãng tin Anh Reuters tiết lộ tháng
4/2020 Lầu Năm Góc quyết định tài trợ trở lại cho hai dự án khai thác
đất hiếm nhằm phục vụ các mục tiêu quân sự của Hoa Kỳ. Hai dự án nói
trên liên quan đến các mỏ đất hiếm tại Texas và California : mỏ thứ
nhất do tập đoàn Úc Lynas cùng khai thác với một đối tác Mỹ và mỏ thứ
nhì do tập đoàn MP Materials quản lý. Ngoài ra, vẫn theo Reuters, chính
phủ Mỹ sắp thông báo hỗ trợ cho MP trong một dự án thứ ba tại bang
Nevada.
Sự can thiệp trực tiếp của bộ Quốc Phòng
Trong
giai đoạn từ 2004 đến 2017 có đến 80 % kim loại hiếm Hoa Kỳ mua vào đều
xuất xứ từ Trung Quốc. Ông khổng lồ châu Á này kiểm soát 40 % các mỏ dự
trữ kim loại hiếm của thế giới (Việt Nam 18 % và Mỹ 1 %, theo nghiên
cứu của Trung tâm địa chất Hoa Kỳ US Geological Survey). Năm 2018, Trung
Quốc là nguồn cung cấp 70 % đất hiếm tiêu thụ trên toàn cầu và cho đến
hiện tại 90 % đất hiếm được khai thác từ các khắp nơi trên thế giới đều
phải nhờ đến Trung Quốc sàng lọc, để từ « đất » trở thành « kim loại »
và có thể cung cấp cho các tập đoàn công nghiệp. Tháng
5/2019, đúng vào lúc chủ tịch Trung Quốc đến thăm một nhà máy khai thác
kim loại hiếm ở Giang Tây, tại Washignton, Lầu Năm Góc công bố một báo
cáo với mục tiêu « giảm mức độ lệ thuộc của Hoa Kỳ vào đất hiếm Trung Quốc ». Bộ Quốc Phòng Mỹ chủ trương « trích
xuất các khoản ngân sách cần thiết cho việc khai thác, xử lý và tích
trữ các nguồn kim loại thiết yếu đối với an ninh quốc gia ». Trả
lời RFI Việt ngữ, nhà báo Guillaume Pitron, chuyên nghiên cứu về đất
hiếm và là tác giả của nhiều bộ phim tài liệu, nhiều bài phóng sự và
cách nay hai năm cho ra mắt công chúng cuốn sách mang tên Chiến tranh Kim Loại Hiếm, Mặt Trái của Tiến Trình Chuyển ĐổiNăng Lượng và Kỹ Thuật Số, NXB LLL (2018), không chút ngạc nhiên về việc bộ Quốc Phòng Mỹ trực tiếp can thiệp vào hồ sơ này. Guillaume Pitron:Về phía Trung Quốc, hơn bao giờ hết, nước này ý thức được về thế thượng phong đang có được đối với Mỹ. Đây
đương nhiên là một lợi thế cả về thương mại, lẫn công nghiệp và nhất là
về mặt chiến lược. Không có đất hiếm của Trung Quốc, Mỹ không thể phát
triển công nghệ chế tạo vũ khí, không có chiến đấu cơ F-35 hay xe bọc
thép Abraham … Vào lúc chiến tranh thương mại Mỹ- Trung
đang lên đến cao trào vào năm 2019, ông Tập Cận Bình đã viếng thăm một
nhà máy khai thác kim loại hiếm ở Giang Tây, miền nam Trung Quốc. Truyền
thông nước này đã loan tin rộng rãi về sự kiện nói trên, như để ngầm
nhắc nhở Washington đây là điểm yếu của Hoa Kỳ. Về phía
Mỹ, phản ứng của Washington bao hàm từ vế chính trị đến công nghiệp. Hoa
Kỳ tìm cách giảm mức độ lệ thuộc vào Trung Quốc từ khâu khai thác các
quặng mỏ, sàng lọc để có được kim loại hiếm. Thế rồi khâu thứ ba là biến
các kim loại hiếm này thành nam châm. Chỉ dưới dạng sau cùng này mới có
thể phục vụ cho các công nghệ cao. Dân biểu bang Florida, Marco Rubio
và thượng nghị sĩ bang Texas Ted Cruz đã vận động để cho ra đời một đạo
luật cho phép khởi động lại các mỏ đất hiếm ở Mỹ. Kế đến
các tập đoàn công nghiệp đã nhập cuộc để khai thác mỏ đất hiếm ở bang
Texas. Tuy nhiên khâu tiếp theo là sàng lọc để chắt ra được các kim loại
hiếm và để chúng có thể được đưa vào các khâu sản xuất … Tất cả những
giai đoạn này đòi hỏi rất nhiều thời gian, có thể là nhiều năm. Lầu Năm
Góc can thiệp trực tiếp vào hồ sơ này, vì đây là một vấn đề liên quan
đến an ninh của bản thân Hoa Kỳ. Bộ Quốc Phòng Mỹ huy động nhiều đối tác
trong dự án này. Hiện tại ngành công nghiệp quốc phòng Mỹ
chỉ sử dụng một khối lượng kim loại hiếm tương đương với 1 % nhu cầu của
cả nước, theo như báo cáo năm 2016 của Viện Kiểm Toán Quốc Gia. Nhìn
rộng ra hơn, Mỹ là nguồn tiêu thụ đến 9 % đất hiếm của thế giới. Cho
đến năm 2019, Mountain Pass tại bang California gần như là mỏ duy nhất
còn hoạt động. Nhưng trớ trêu thay là 50.000 tấn đất hiếm được khai thác
mỗi năm đều phải gửi sang Trung Quốc để được chế biến và trở về lại Hoa
Kỳ dưới dạng kim loại.
Khởi động lại chuỗi cung ứng: nói dễ làm khó
Vẫn theo báo cáo của Lầu Năm Góc, đến năm 2022 « sẽ có thêm ba cơ sở khác đi vào hoạt động ». Trong
một bài báo gần đây, Le Figaro tiết lộ núi Round Top Mountain tại bang
Texas, cách không xa biên giới với Mêhicô, có thể là một giải pháp giúp
Mỹ tự lập hơn về kim loại hiếm. Đây là nơi cất giữ 16 trong số 17 khoáng
chất « hiếm » rất cần thiết đối với nền công nghiệp điện tử cao cấp.
Tiềm năng khai thác trải dài trên 130 năm Trước Lầu Năm Góc, tổng
thống Donald Trump từ cuối tháng 12/2017 đã ban hành một sắc lệnh nhằm
« bảo đảm các nguồn cung cấp chắc chắn và đáng tin cậy về các loại
khoáng sản mang tính sống còn » đối với an ninh quốc gia. Đất hiếm cũng
như uranium có tên trong danh sách gồm 35 mặt hàng này. Có điều,
như chuyên gia về kim loại hiếm Guillaume Pitron vừa nói, khai thác đất
hiếm là cả một dây chuyền công nghiệp và đòi hỏi công nghệ đặc biệt. Vậy
tới nay; cụ thể Mỹ đã làm được những gì để giảm thiểu mức độ lệ thuộc
vào Trung Quốc ? Guillaume Pitron trả lời : Guillaume Pitron : Hiện
tại Mỹ đã mua lại tập đoàn Hitachi của Nhật, một vài công ty Hoa Kỳ làm
chủ được công nghệ này, nhưng chỉ sản xuất ở mức độ cò con, không đủ để
bảo đảm nhu cầu trên toàn quốc. Năm 2010 Viện Kiểm Toán Nhà nước của Mỹ
trong một báo cáo thẩm định rằng sẽ mất 15 năm để khởi động lại toàn bộ
ngành khai thác đất hiếm và chế tạo kim loại hiếm. Cần một quãng thời
gian dài như vậy do ở đây liên hệ đến ít nhất là 5 hay 6 lĩnh vực công
nghiệp khác nhau, với những kỹ thuật rất khác biệt. Thành thử nói Mỹ cần
giảm mức độ lệ thuộc vào đất hiếm của Trung Quốc là một chuyện, làm
được việc đó hay không lại là chuyện khác. Tương tự như vậy, khai thác
mỏ đất hiếm là một chuyện, làm chủ được toàn bộ ngành công nghiệp sản
xuất kim loại hiếm lại là chuyện khác ». Một trong những giải
pháp khác Hoa Kỳ đang hướng tới trong khi chờ đợi kích hoạt lại dây
chuyền sản xuất đất hiếm trên lãnh thổ Mỹ, đó là đa dạng hóa các nguồn
cung cấp. Hiện tại, ngoài Trung Quốc Mỹ có thể trông chờ vào ba đối tác
khác, gồm Pháp, Estonia và Nhật Bản. Tuy nhiên, cả ba đều chỉ có khả
năng cung cấp hạn hẹp.
Trung Quốc một mình một chợ
Một
nhà phân tích trong ngành được báo Le Figaro trích dẫn nhìn nhận, nếu
như Liên Hiệp Châu Âu, Mỹ và một số các nước khác trên thế giới không
nhanh chóng bảo đảm được các nguồn cung cấp kim loại hiếm và độc lập với
Trung Quốc, thì sẽ « đến lúc chỉ còn có một mình Trung Quốc có khả năng sản xuất trang thiết bị công nghệ cao ». Không
chỉ ngành công nghiệp vũ khí của Mỹ có nhu cầu tiêu thụ kim loại hiếm.
Vào lúc mà Hoa Kỳ đang đánh cuộc vào thị trường xe hơi điện, nhu cầu về
đất hiếm của Mỹ ngày càng lớn. Đòi hỏi độc lập với nhà cung cấp chính là
Trung Quốc càng cấp bách. Tập đoàn USA Rare Earth đã rầm rộ thông báo
khánh thành nhà máy chế biến đất hiếm đầu tiên ngoài lãnh thổ Trung Quốc
tại bang Colorado. Phía Mỹ cũng liên tục mở rộng đối tác với các tên
tuổi trong ngành của Úc hay Nhật Bản. Cũng USA Rare Earth cho biết sẽ
hợp tác với Hitachi của Nhật để mở một nhà náy tại bang Bắc Carolina với
khả năng đáp ứng đến 17 % nhu cầu tiêu thụ của Hoa Kỳ. Tất cả
những dự án ít nhiều đã đi vào hoạt động nói trên cho thấy Mỹ đã có
những bước tiến rất dài để dần dần tách rời khỏi nhà cung cấp gần như
độc quyền của thế giới là Trung Quốc. Dù vậy chuyên gia về đất hiếm
Guillaume Pitron cho rằng thế thượng phong của Trung Quốc trong lĩnh vực
này không hề bị đe dọa : Guillaume Pitron : Trung
Quốc vẫn còn một lợi thế rất lớn so với Mỹ. 95 % đất hiếm sản xuất ra
trên thế giới là từ Trung Quốc và có khoảng từ 70 đến 75 % nam châm kim
loại hiếm cũng từ các nhà máy Trung Quốc mà ra. Đây là một lợi thế cả về
mặt công nghiệp lẫn công nghệ mà chưa một ai có thể qua mặt được Trung
Quốc. Cần nói thêm là Bắc Kinh đã mất hàng chục năm để leo lên đến đỉnh
trong nấc thang công nghệ đó. Cho dù Hoa Kỳ có phát triển công nghiệp
đất hiếm thì cũng không thể đảo ngược được tương quan lực lượng và Trung
Quốc sẽ còn chiếm thế thượng phong trong nhiều năm nữa. Nguồn tin: RFI Tiếng Việt
