Truyền thông chính trị và hành vi ứng xử của lãnh đạo nhà nước VN (Nguyễn Thanh Anh)
Ở Việt Nam thật sự có chính trị gia
hay không? Thưa không. Việt Nam là một nhà nước độc đảng, không có bầu
cử dân chủ thật sự. Vì thế, họ chẳng mảy may và cảm thấy cần rèn luyện
những kỹ năng cần thiết như nói chuyện trước công chúng, hành vi ứng xử
ngoại giao, v.v… Họ chưa bao giờ phải tham gia vào cuộc tranh cử nào
thật sự để giành lấy được phiếu bầu của nhân dân nên họ không cần cố
gắng và tệ hơn là cũng chẳng cần tỏ ra phải cố gắng. Khi đã quen với lối
hành xử như thế thì họ cũng không có khả năng học hỏi và cải thiện. (Nguyễn Thanh Anh)
Truyền thông chính trị được xem là một nhánh mới trong nghiên cứu
truyền thông, xuất hiện vào nửa sau của thế kỷ 20 và được thay thế cho
thuật ngữ mang tính tiêu cực “tuyên truyền” (propaganda).
Theo những nhà
hành vi học, truyền thông chính trị được dựa trên những hành vi của các
tổ chức nhà nước với mục đích quảng bá cho các tổ chức của họ và tập
trung chính vào 4 lĩnh vực: tuyên truyền, phân tích bầu cử (electoral
analyses), truyền thông đại chúng (mass communication) và quan hệ giữa
truyền thông và dư luận.
Không khó để nhận thấy những nhà nước độc tài đã ý thức xây dựng hình
ảnh và kiểm duyệt truyền thông từ rất sớm. Các nhà lãnh đạo độc tài
luôn được xây dựng hình tượng như một vị giáo chủ đầy quyền năng và tốt
đẹp. Rất khó để có thể tìm thấy một hình ảnh xấu xí (theo nghĩa đen) nào
của họ xuất hiện trên truyền thông. Ngoài Hồ Chí Minh được xây dựng
hình ảnh một cách rất hoàn hảo, các lãnh đạo khác của thời Việt Nam Dân
Chủ Cộng Hòa cũng được xây dựng hình ảnh rất hào nhoáng và vĩ đại, đem
lại nguồn cảm hứng cho hứng nhiều người trong và cả ngoài nước (Võ
Nguyên Giáp, Tôn Đức Thắng, v.v…)
Tuy nhiên, trong những năm gần đây những vị lãnh đạo nhà nước Việt
Nam liên tục có những hình ảnh (tương đối) xấu xí, hoặc có thể gọi là
không phù hợp với cương vị là những nhà lãnh đạo do những hành vi ứng xử
của họ trước truyền thông, báo giới và được ghi hình lại. Đơn cử như
tháng 5/2016 chủ tịch quốc hội Nguyễn Thị Kim Ngân và tổng thống Mỹ
Obama cho cá ăn tại khu nhà sàn của Hồ Chủ Tịch (1). Hành động hất cả xô
cám một cách thô lỗ xuống ao cá khiến cho vị tổng thống Mỹ cũng phải tỏ
ra hơi hốt hoảng được truyền thông ghi lại trọn vẹn và là đề tài đàm
tếu suốt một thời gian.
Cũng là bà Ngân khi chào đón đội tuyển U23 vào đầu năm nay (01/2018)
cũng có những hành vi suồng sã như dúi đầu cầu thủ để vừa bắt tay vừa
xoa đầu, hay vừa mới đây trong buổi lễ trao cúp vàng AFF cho đội tuyển
bóng đá Việt Nam bà Ngân đã cố gắng kéo tấm bảng phần thưởng để thủ
tướng Nguyễn Xuân Phúc có thể ghé tay cầm vào nhưng thất bại (2). Những
hành động đó đều được ghi hình và chia sẻ thông qua các phương tiện
truyền thông (YouTube) và mạng xã hội (Facebook).
Hoặc như vào cuối tháng 5/2017, bộ trưởng y tế Nguyễn Thị Kim Tiến có
chuyến viếng thăm những bệnh nhân chạy thận lọc máu tại bệnh viện Bạch
Mai – Hà Nội sau vụ tử vong của 7 người ở Hòa Bình(3). Bà Tiến đã đội mũ
trùm đầu khi vào khu chăm sóc đặc biệt sai quy cách. Tóc bà vẫn xõa lòa
xòa mà đáng ra phải được vén gọn vào mũ trùm để đảm bảo vô trùng cho
phòng bệnh. Một hành vi được xem là không thể chấp nhận, nhất là trên
cương vị của một bộ trưởng y tế. Không thể không kể đến một nhân vật
luôn được truyền thông phi chính thống ưu ái có thể xem là nhất hiện nay
đó là thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc, với cái đầu nghiêng trở thành biểu
tượng cùng nụ cười ngờ nghệch đi với những phát ngôn cũng ngờ nghệch
không kém.
Ngày nay, do sự phát triển của công nghệ đã dẫn đến “hình ảnh truyền
thông” (media visibility) của các chính trị gia bị phơi bày và từ đó họ
buộc phải giữ gìn hình ảnh của họ khi xuất hiện trước báo chí, truyền
hình và internet. Điều mà các chính trị gia cộng sản đã nhận thấy và áp
dụng thuần thục từ rất sớm. Các chính trị gia cộng sản đã nhuần nhuyễn
trong việc sử dụng thuần thục ngôn ngữ lời nói và ngôn ngữ hình thể và
luôn gây được ấn tượng và hình ảnh tích cực trước dân chúng.
Câu hỏi được đặt ra ở đây là “Không lẽ các nhà lãnh đạo Cộng Sản Việt
Nam đã không còn coi trọng việc quảng bá và kiểm soát hình ảnh họ, một
việc họ đã luôn đi đầu và chú trọng bậc nhất hay sao?”
Theo cách tiếp cận chức năng-cơ cấu (strutural – functional approach)
định nghĩa truyền thông chính trị là “quá trình của các hành vi giao
tiếp nhằm gây ảnh hưởng đến sự vận hành của hệ thống chính trị”. Do đó,
các nhà tương tác học (reationist) nhấn mạnh tầm quan trọng của những
tín hiệu phi ngôn ngữ. Và họ, những người cộng sản đã bỏ mặc yếu tố then
chốt mang lại sự thành công của họ trong lịch sử hay chăng?
Câu trả lời là họ hoàn toàn không hề (muốn) bỏ mặc trận địa này nhưng
họ đang dần mất kiểm soát. Hơn 40 năm nay (kể từ năm 1975), nhà nước
Việt Nam luôn là người độc quyền về truyền thông và kiểm duyệt thông tin
trước đại chúng. Việt Nam có hơn 982 cơ quan báo và tạp chí được cấp
phép hoạt động và được quản lý, giám sát bởi Bộ Thông Tin và Truyền
Thông và các cơ quan chủ quản bên dưới mà người đứng đầu các cơ quan đó
đều phải là đảng viên đảng cộng sản Việt Nam (4).
Việc kiểm soát chặt chẽ như vậy để không có bất kỳ một thông tin trái
chiều, một hình ảnh không tốt đẹp theo ý của họ được xuất hiện chính
thống. Dĩ nhiên, họ đã làm được điều đó rất tốt và rất lâu cho đến khi
internet xuất hiện tại Việt Nam. Mới vửa năm ngoái (2017) các báo đài
rầm rồ đăng tin kỷ niệm 20 năm ngày internet xuất hiện tại Việt
Nam. Nhưng tại thời điểm đó internet vẫn chưa phải là mối đe dọa của họ
vì cước phí cao và băng thông hẹp, sự kết nối giữa mọi người thông qua
đó vẫn chưa đáng kể. Đến năm 2003 khi băng rộng ADSL có mặt trên thị
trường cho phép mọi người truy cập internet với tốc độ cao, vừa có thể
dùng các dịch vụ khác như điện thoại, fax đồng thời.
Cước internet, điện thoại giảm mạnh khoảng 10 - 40%, qua đó kích
thích nhu cầu sử dụng tăng lên. Hai năm sau, Yahoo 360 chính thức ra mắt
(3/2005) và thu hút một lượng lớn người dùng internet Việt Nam sử
dụng. Lúc này việc chia sẽ thông tin và bày tỏ ý kiến cá nhân dần được
định hình rõ nét, những đề tài trước đây được cho là nhạy cảm cũng bắt
đầu được viết và thu hút người đọc. Nhưng cú hích quan trọng để người
dùng internet tại Việt Nam có thể kết nối và chia sẻ thông tin với nhau
khi họ phải lũ lượt “di tản” sang mạng xã hội Facebook sau khi yahoo 360
đóng cửa vào 2009. Sau một vài năm làm quen và thành thạo mạng xã hội,
song song đó nhà cung cấp cũng nâng cấp ứng dụng để người dùng có tính
tương tác và kết nối cao hơn thì những thông tin độc lập và ý kiến cá
nhân (thường là ý kiến trái chiều) được đưa ra, trao đổi và tiếp cận
mạnh mẽ.
Nhà nước Việt Nam đã mất dần thế độc tôn ban phát thông tin một cách
nhanh chóng.Từ lâu họ đã quen thế độc quyền và kiểm duyệt. Họ lơi lỏng
trong việc giữ gìn hình ảnh, xây dựng tác phong thực tế mà luôn ỷ vào
quyền lực kiểm soát truyền thông. Những hình ảnh từ đời thực của họ hiện
nay được chia sẽ một cách chóng mặt và nhận rất nhiều bình luận mà nếu
rơi vào chỉ chục năm trước đây thôi sẽ là rắc rối khủng khiếp cho những
câu nói bình phẩm bỡn cợt như thế. Không phải những người thuộc các cơ
quan lãnh đạo nhà nước không cần xây dựng hình ảnh tốt đẹp trong mắt
người dân nhưng họ đã quen với lề thói suồng sã, và thụ hưởng hay nói
một cách khác là phè phỡn.
Ngày nay, khi công nghệ 4.0 phát triển họ loay hoay để không mất kiểm
soát và tạo dựng lại hình ảnh thì càng lộ rõ những mặt trái mà bấy lâu
nay cố che giấu. Không chỉ đối với những vị lãnh đạo cấp cao mà cả với
những thành viên của cơ quan công quyền bên dưới. Họ vội vàng tạo ra
những hình ảnh giả tạo (và không cần thiết) như công an đỡ cụ già sang
đường, nhặt rác, giúp em bé v.v… nhưng đều bị bóc trần khi những hình
ảnh như thế đi cùng với những máy quay phim và camera chuyên nghiệp được
các cư dân đường phố ghi lại bằng smartphone.
Quay trở lại với những vị lãnh đạo cấp cao, những người đại diện
chính thức cho bộ máy nhà nước và được gọi là chính trị gia đối với các
nhà nước dân chủ khác trên thế giới. Ở Việt Nam thật sự có chính trị gia
hay không? Thưa không. Việt Nam là một nhà nước độc đảng, không có bầu
cử dân chủ thật sự. Vì thế, họ chẳng mảy may và cảm thấy cần rèn luyện
những kỹ năng cần thiết như nói chuyện trước công chúng, hành vi ứng xử
ngoại giao, v.v… Họ chưa bao giờ phải tham gia vào cuộc tranh cử nào
thật sự để giành lấy được phiếu bầu của nhân dân nên họ không cần cố
gắng và tệ hơn là cũng chẳng cần tỏ ra phải cố gắng. Khi đã quen với lối
hành xử như thế thì họ cũng không có khả năng học hỏi và cải thiện.
Nhưng vì sao cùng là những quốc gia độc tài, động đảng khác như Trung
Quốc, Bắc Hàn… thì hình ảnh các nhà lãnh đạo của họ Tập Cận Bình, Kim
Jong Un lại xuất hiện chỉnh chu và phong thái ra dáng đúng tầm mức của
người đứng đầu quốc gia hơn hẳn Việt Nam?
Việt Nam không có một nhà lãnh đạo nắm giữ quyền lực thật sự như
Trung Quốc và Triều Tiên.Trong khi hình ảnh của chủ tịch Trung Quốc Tập
Cận Bình và phu nhân được trau chuốt kỹ càng trước khi xuất hiện trước
truyền thông quốc tế như hình ảnh của các vị lãnh tụ cộng sản trước đó,
thì ở Việt Nam có vẻ các vị lãnh đạo còn đang mải tranh giành vị trí độc
tôn, đấu đá quyền lực lẫn nhau. Không khó thể có thể thấy đầy lỗi ngọai
giao của các vị lãnh đạo Việt Nam xuất hiện trên truyền thông và thậm
chí còn là đề tài châm biếm trên truyền thông quốc tế. Đơn cử vụ việc vào
tháng 9/2013, trong chuyến công du nước Pháp, thủ tướng đương nhiệm khi
đó của Việt Nam Nguyễn Tấn Dũng liên tục mắc lỗi ngọai giao khi loay
hoay đòi hỏi kéo rèm, chỉnh tai nghe và tệ hại hơn là phát âm sai hoàn
toàn tên của thủ tướng Pháp. Sự vụ này đã được đài Canal Plus đem ra giễu
cợt trong một chương trình talk show (5).
Hoặc vụ việc vào năm ngoái 7/7/2017, trong buổi tham dự hòa nhạc
thính phòng tại nhà hát giao hưởng Elbphilharmonie cùng với các nhà lãnh
đạo G20 khác, đây là một trong những họat động bên lề của hội nghị
thượng đỉnh G20, thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc và phu nhân liên tục dùng tờ
giới thiệu chương trình quạt không ngừng. Sự việc cũng được tờ
Süddeutsche Zeitung, một tờ báo lớn của Đức mỉa mai là “hành động lạ”
(6).
Không cần so sánh với các chính trị gia của nhà nước Việt Nam Cộng
Hòa trước năm 1975 như cách mọi người vẫn thường so sánh mà chỉ cần so
sánh với những nhà lãnh đạo của Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa của chính họ
để thấy hình ảnh trong mắt người dân đã tệ hại đến mức nào. Trong khi các
vị lãnh đạo của các quốc gia khác, thậm chí là những quốc gia cộng sản
anh em khác hiểu rõ việc cần thiết để xây dựng hình ảnh nhằm tạo ấn
tượng về mặt thị giác và sức ảnh hưởng. Trong khi những từ ngữ trong các
văn kiện tuyên truyền của họ đã gây ngán ngẩm thì hình ảnh của họ càng
góp phần thêm ngao ngán.
Ngòai việc Việt Nam không có một lãnh đạo quyền lực thật sự thì có
thể các vị lãnh đạo Việt Nam hiện nay cố gắng cào bằng hình ảnh để trở
nên “bình dân” trong mắt nhau với mục đích không là tầm ngắm trong cuộc
tranh đua quyền lực. Vì nếu hình ảnh của anh trở nên thu hút theo hướng
tích cực và thậm chí xuất chúng thì anh có thể bị loại ngay lặp tức trên
con đường chính trị đang rất khốc liệt hiện nay.
Và thay vì cầu thị, lắng nghe và thay đổi hình ảnh một cách tích cực
hơn, họ hành xử vẫn theo lề thói độc tài và bất chấp. Vào ngày 12/6/2018
Quốc Hội Việt Nam trong kỳ họp lần thứ 5 đã thông qua Luật An Ninh Mạng
và bộ luật này sẽ có hiệu lực vào đầu năm 2019 (7). Đây là giải pháp mà
chính phủ Việt Nam đưa ra đối với những hình ảnh tệ hại của họ. Thật
đáng buồn vì thay vì có những giải pháp thật sự triệt để từ bên trong
thì luôn dùng những cách thức và hành xử đàn áp và lấp liếm đối với
người dân. Như mọi người vẫn thường đùa cợt “chúng ta có thể mang con khỉ
ra khỏi khu rừng, chứ không thể mang khu rừng ra khỏi con khỉ”.
VOA
Tham khảo:
2/ https://www.youtube.com/watch?v=vfvQtsr9A6I
4/http://hoinhabaovietnam.vn/Ca-nuoc-co-982-co-quan-bao-tap-chi-duoc-cap-phep-hoat-dong_n20973.html
7/http://honnhanphapluat.vn/quoc-hoi-chinh-thuc-thong-qua-luat-an-minh-mang-a101259.html
