Cai Lậy và làn sóng bất tuân dân sự (Phạm Chí Dũng)
Nhưng đến việc dàn quân tại BOT Biên Hòa để “khủng bố”, sự việc đã vượt quá giới hạn của “nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa”.
Trùng với ngày “tòa án nhân dân” của riêng chính quyền độc đảng ở
Việt Nam giáng cú y án 10 năm tù giam xuống đầu của một blogger đấu
tranh phản kháng nạn ô nhiễm xả thải của Formosa là Mẹ Nấm Nguyễn Ngọc
Như Quỳnh, trạm thu phí BOT Cai Lậy một lần nữa phải đầu hàng xả trạm
trước phong trào bất tuân dân sự của lái xe và người dân.
Bất chấp chính quyền Tiền Giang và chủ đầu tư BOT Cai Lậy lập “phương
án tác chiến” rất chi tiết với mũi chủ công trấn áp là hàng trăm cảnh
sát cơ động và công an giao thông, bất chấp việc bị lực lượng “tay sai
bảo kê” này răn đe và đàn áp, bắt bớ, cánh lái xe đã không chỉ tiếp tục
yêu sách đòi BOT Cai Lậy phải hủy bỏ tình trạng “quy hoạch một nơi, thu
phí nơi khác”, duy trì chiến thuật trả tiền lẻ mà còn dũng cảm đối mặt
với công an, thậm chí còn tổ chức tập hợp kéo đến đồn công an đòi người
khi 3 lái xe bị công an bắt giữ.
Kể từ lần phản kháng đầu tiên vào tháng 9/2017 cũng tại trạm BOT Cai
Lậy, nhận thức về đấu tranh mưu sinh, chống bất công và áp bức của lái
xe đã nâng lên nhiều hơn, đồng thời giới hạn sợ hãi được kéo giảm. Đây
cũng là một đặc thù rất lớn của phong trào đấu tranh dân chủ nhân quyền ở
Việt Nam từ suốt những năm 2005, 2006 đến nay. Tập hợp và đoàn kết theo
số đông luôn là một yếu tố sống còn để phong trào dân chủ và bất tuân
dân sự đạt được thành công.
Sự tiến bộ dù chậm chạp của xã hội Việt Nam là nếu trước đây
phong trào phản kháng dân sự chỉ tập trugng ở giới đấu tranh nhân quyền
và chủ yếu với những vấn đề nhân quyền chính trị, thì những năm gần đây
phong trào phản kháng dân sự đã dần “xã hội hóa”, lan dần sang khối quần
chúng mà trước đó vẫn bàng quan vô cảm, liên đới mật thiết không chỉ
với nhu cầu mưu sinh và quyền lợi cá nhân, mà còn dần ý thức được rằng
nếu người dân không hành động và không đấu tranh với các nhóm lỡi ích
được”bảo kê” bởi chính quyền thì trước sau gì mỗi cá nhân cũng trở thành
nạn nhân của chúng.
Cảm hứng và kinh nghiệm
Phong trào bất tuân dân sự đang lớn mạnh và khởi sắc hẳn. Cuộc trước
là nguồn cảm hứng cho cuộc sau. Từ các cuộc biểu tình phản đối chặt hạ
cây xanh và tổng đỉnh công của công nhân một số tỉnh Nam Bộ vào năm 2015
đến phong trào biểu tình phản đối Formosa của người dân miền Trung vào
năm 2016.
Bất tuân dân sự ở trạm thu phí BOT đã không còn là hiện tượng đơn lẻ.
Khởi nguồn từ tháng Tư năm 2017, phương cách phản ứng một cách sáng
tạo và hợp pháp của người dân huyện Nghi Xuân, Hà Tĩnh đối với trạm thu
phí Bến Thủy 1 là dùng tiền lẻ mệnh giá 200 đồng hay 1.000 đồng để mua
vé. Kết quả của việc phản kháng này là tạo nên tình trạng kẹt xe nghiêm
trọng và khiến rối đầu chính quyền. Lực lượng công an đã phải bó tay vì
không thể đàn áp người dân trả phí đàng hoàng. Lực lượng này chỉ còn làm
được chuyện duy nhất là giải quyết tình trạng ùn tắc giao thông kéo dài
nhiều cây số.
Vào nửa đầu năm 2017, việc nhà cầm quyền phải nhân nhượng miễn phí
100% cho người dân 4 huyện 2 tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh qua cầu Bến Thủy 1 là
thắng lợi tiêu biểu đầu tiên của cuộc đấu tranh bền bỉ và sáng tạo của
nhân dân, đánh dấu những bước đi khởi đầu thành công của phong trào bất
tuân dân sự tại Việt Nam.
Phương thức phản kháng đầy sáng tạo này của người dân Nghi Xuân đã
được áp dụng và lan rộng sang nhiều lãnh vực khác. Đến tháng 8 - 9/2017
và từ đó đến nay, hàng loạt cuộc phản kháng khôn khéo nhưng có hiệu quả
đã được giới lái xe ứng dụng thành công ở nhiều trạm thu phí BOT trên
nhiều vùng…
Càng về sau này, yếu tố tổ chức và hơn nữa là tổ chức có kỷ luật chặt
chẽ càng nổi lên trong những hoạt động bất tuân dân sự. Mối dây liên
lạc và phổ biến kinh nghiệm đã hình thành càng rõ rệt giữa các nhóm lái
xe ở các tỉnh thành, đặc biệt được chi tiết hóa về cách thức dùng tiền
lẻ để trả tiền thu phí và cách “câu giờ” càng lâu càng tốt… Công an đành
đứng ngoài cuộc mà không còn dám hầm hè đe dọa lái xe như trước đây.
Một số chủ trạm BOT đòi truy tố lái xe nhưng nếu công an làm như vậy lại
trái luật. Không còn cách nào khác, một số trạm thu phí đã phải “xả
trạm”, để dòng xe lưu thông qua trạm mà không thu phí…
Ngược lại với phong trào bất tuân dân sự của lái xe và người dân,
ngày càng nhiều chính quyền địa phương đã lộ hẳn hành vi “bảo kê” trắng
trợn cho các nhóm trục lợi chính sách, đặc biệt là dấu hiệu tổ chức và
triển khai “lực lượng vũ trang riêng”, mà bằng chứng không thể chối cãi
là vụ trạm thu phí BOT Biên Hòa (Đồng Nai) vào tháng 10/2017 và trạm thu
phí Cai Lậy (Tiền Giang) vào tháng 11/2017.
Trong đó, Đồng Nai có thể được xem là một trường hợp rất đáng mổ xẻ về cận cảnh lãnh chúa hay “sứ quân”.
“Lực lượng vũ trang riêng”?
Vụ một lực lượng đông đảo cảnh sát cơ động và cảnh sát giao thông
công khai dàn quân trong khu vực Trạm thu phí BOT Biên Hòa vào ngày
26/10/2017 như một cách “khủng bố” việc cánh lái xe trả tiền lẻ là một
bằng chứng rõ ràng, không chỉ về mối quan hệ móc nối đã trở nên quá sâm
đậm giữa nhóm lợi ích chủ đầu tư BOT Biên Hòa với cơ quan công an, mà
còn cả màu sắc đậm đặc rất ấn tượng của “lực lượng vũ trang riêng”.
Trước đó, BOT Biên Hòa đã trở thành cái tên ấn tượng bởi cách lạm
thu tràn lan mang lại lợi lộc rất lớn cho chủ đầu tư, khiến phát sinh
làn sóng bất tuân dân sự của cánh tài xế khi đối phó tình trạng lạm thu
bằng cách trả tiền lẻ khiến BOT Biên Hòa buộc phải xả trạm cho xe qua.
BOT Biên Hòa cũng trở thành cái tên khó quên khi sau đó nhiều lái xe
đã bị cơ quan cảnh sát giao thông Đồng Nai “mời làm việc” - như một cách
“khủng bố” tinh thần những người tài xế không chịu khuất phục cảnh lạm
thu.
Nhưng đến việc dàn quân tại BOT Biên Hòa để “khủng bố”, sự việc đã vượt quá giới hạn của “nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa”.
Sự khác biệt về mức độ trắng trợn chà đạp luật pháp của hiện tượng
trên là trong rất nhiều vụ các chính quyền địa phương dùng lực lượng
công an và cả quân đội để cưỡng chế giải tỏa người dân nhằm trưng thu
đất đai, cơ chế này vẫn được dựa trên một số văn bản mang tính pháp quy
của chính quyền (quy hoạch, quyết định giải tỏa, quyết định bồi
thường…), cho dù không ít văn bản như thế là bất hợp lý hoặc rất bất
công. Nhưng đối với trường hợp BOT Biên Hòa, đã không có bất kỳ văn bản
pháp quy nào từ phía chính quyền được nêu ra để chứng minh là hành động
trả tiền lẻ của lái xe là vi phạm pháp luật.
Một khi không được “chống lưng” bởi bất cứ quyết định hoặc quy định
pháp quy nào, cơ chế dùng cảnh sát cơ động và cảnh sát giao thông tại
các trạm BOT Biên Hòa và BOT Cai Lậy để “dằn mặt” lái xe là một hành vi
“khủng bố” quá lộ liễu, quá trắng trợn mà chỉ có thể cho thấy tình trạng
phép vua thua lệ làng, cát cứ quyền lực đang phổ biến và gia tăng chóng
mặt ở một số địa phương, tạo ra một tiền đề hữu hiệu để một khi “có đủ
điều kiện”, chính giới lãnh đạo địa phương đó sẽ ra sức phát huy cơ chế
tập quyền cá nhân và tập quyền gia đình trị, không ngại ngần sử dụng lực
lượng công an và cả quân đội cho ý đồ thâu tóm lợi ích và quyền lực cho
mình.
Gần đây, một trong số lãnh đạo Đồng Nai - bà Phan Thị Mỹ Thanh, Phó
Bí thư tỉnh ủy - đã bị “dính” vụ Trạm BOT đường vào mỏ đá Tân Cang và
quá “ưu ái” cho doanh nghiệp của người nhà của bà này như một thể thức
“gia đình trị”.
Cũng gần đây, báo chí đã nêu quá nhiều vụ cảnh sát giao thông Đồng
Nai “ăn cả trên bộ lẫn trên sông” nhưng vẫn bị những quan chức đen đúa
nào đó từ bóng tối âm thầm che chắn.
Không hẳn tất cả, nhưng có vẻ một bộ phận trong giới lãnh đạo các
tỉnh Đồng Nai, Tiền Giang và cả một số địa phương khác đang lấp ló cơ
chế hoặc “gia đình trị” hoặc “sứ quân địa phương”, hoặc cả hai, và cả
những dấu hiệu khó có thể chối cãi về “xây dựng lực lượng vũ trang
riêng”.
Nguy cơ mới trong thể chế độc đảng
“Có đủ điều kiện” lại là một cụm từ mà Tổng bí thư Trọng sính dùng
trong bản nghị quyết ban hành sau Hội nghị trung ương 6 tháng 10/2017 về
“nhất thể hóa chức danh đảng và nhà nước”. Theo đó, ở những cấp xã,
huyện “có đủ điều kiện”, bí thư cấp ủy sẽ đồng thời là chủ tịch ủy ban
nhân dân và hội đồng nhân dân, có thể gọi nôm na là “3 thành 1”. Cơ chế
này sẽ khiến quyền lực thực tế tập trung vào chỉ một người, thay vì
trước đây phổ biến là ba, hoặc thí điểm hai người - bí thư tỉnh kiêm chủ
tịch hội đồng nhân dân, nhưng bí thư tỉnh và chủ tịch tỉnh là hai nhân
sự khác nhau và cách nào đó kiểm soát quyền lực lẫn nhau.
Nhưng sau Hội nghị trung ương 6, thông tin từ nhiều quan chức có
trách nhiệm đã cho biết cơ chế “3 thành 1” không chỉ dừng ở cấp xã và
huyện mà sẽ triển khai ở cấp tỉnh thành, thậm chí còn có thể “lên” tới
cấp trung ương.
Hệ quả rõ ràng là nếu thực hiện cơ chế “3 thành 1,” các “lãnh chúa”
sẽ “quyết” hết, từ vấn đề nhân sự đến điều hành kinh tế - xã hội, và cả
những dự án màu mỡ có nguồn vốn từ ngân sách và viện trợ ODA. Sẽ không
có chuyện “lãnh chúa” phải hỏi hoặc xin ý kiến của Hội đồng nhân dân
tỉnh thành về quyết sách này quyết sách kia.
Thế nhưng khi nêu ra kế hoạch “nhất thể hóa 3 thành 1”, đảng lại hầu
như không đưa ra bất kỳ cơ chế nào để kiểm soát quyền lực. Có phải đảng
muốn lờ đi cơ chế kiểm soát quyền lực để không còn cơ quan nào có thể
giám sát những gì đảng sẽ làm?
Chỉ biết rằng nếu không có cơ chế kiểm soát quyền lực được cụ thể hóa
bằng một luật về “nhất thể hóa”, sẽ chẳng có ai chịu trách nhiệm và sẽ
chẳng làm thế nào để đảng hay chính phủ kiểm soát được cơ số hành vi tự
tung tự tác mà những lãnh đạo được xem là “có tâm có tầm” do đảng chỉ
định vào vị trí “3 thành 1” sẽ “tự diễn biến”. Để khi đó, tình trạng tản
quyền dâng cao, biến thành “chia quyền” và phát triển mạnh khuynh hướng
ly tâm hóa quyền lực. Sẽ hình thành cơ chế “đa trung tâm quyền lực”
không chỉ ở nhiều bộ ngành mà cả nhiều địa phương.
Thậm chí sau một thời gian thực hiện “3 thành 1” mà chẳng bị kiểm
soát quyền lực, rất dễ để “giới tinh hoa” của đảng coi sóc linh hồn dân ở
nhiều địa phương sẽ biến những địa phương đó thành một vương quốc riêng
của mình. Thậm chí rất có thể sẽ xuất hiện những “chính ủy chuyên
quyền” tham vọng và liều lĩnh nhất khi nghĩ đến việc tự trang bị cho địa
phương mình một “lực lượng vũ trang” riêng, bao gồm vừa công an vừa
quân đội, thẳng tay đàn áp dân chúng…
Đồng Nai và Tiền Giang chỉ là vài trong số những số địa phương đang
có dấu hiệu manh nha để trở thành một cái gì đó na ná để thỏa mãn tương
lai trên.